Podczas renowacji budynku istotnym składnikiem diagnostyki jest analiza historyczna, określająca na podstawie zachowanych dokumentów, w jaki sposób doszło do powstania budowli oraz rodzaj jej posadowienia (bezpośredni lub pośredni).
W obiektach zabytkowych brak jest najczęściej ściśle wyodrębnionego konturu fundamentów. Przy znacznej niekiedy grubości ścian piwnicznych fundamentem może być sama ściana, spotyka się także ławy fundamentowe o przekroju schodkowym (z odsadzkami), ławy fundamentowe z odsadzkami lub ławy rozszerzające się liniowo ku ich dolnej krawędzi. W niektórych obiektach dominują posadowienia pośrednie na palach lub rusztach drewnianych. Ich występowanie determinuje możliwość wykonania drenaży powierzchniowych lub opaskowych wokół obiektu.
Fot. 1. Niezinwentaryzowane na etapie diagnostyki pozostałości starych fundamentów znacznie komplikują prace renowacyjne
Z dokumentów (planów, rysunków, szkiców, zachowanych zdjęć lub opracowań historycznych dla budynków sąsiednich) wynikać może, jakich nieistniejących fragmentów ścian fundamentowych należy się spodziewać, odkopując budynek w celu założenia izolacji pionowych (fot. 1).
Z tego samego powodu zaniedbaniem jest niewykonywanie odkrywek ścian fundamentowych. Szczególnie w budynkach zabytkowych zdarza się, iż warstwy gruntu przyległe do ścian fundamentowych ulegały na skutek różnorodnych zdarzeń wielokrotnemu przemieszczeniu. Skutkuje to tym, że projektowany rurowy drenaż opaskowy będzie biegł raz w gruncie spoistym, innym razem w warstwie gruzu. Odkrywki są konieczne także dla określenia położenia i przebiegu instalacji oraz pozostawionych w przeszłości wokół budynku konstrukcji podziemnych. Może się zdarzyć, że ściany fundamentowe są rozszerzane u podstawy, co powinno być uwzględniane w późniejszym projektowaniu prac naprawczo-renowacyjnych. Poza tym nie wszystkie fundamenty w obiekcie muszą być posadowione na tym samym poziomie, co można stwierdzić, wykonując odkrywki.
Fot. 2. Zbadanie struktury przegrody jest niezbędne przy projektowaniu prac iniekcyjnych
Odkrywki pozwalają na określenie stanu ścian przyziemia, ściany te najczęściej będą wymagały naprawy lub wzmocnienia przed założeniem późniejszych izolacji. Zdarza się, iż odkrywki ostatecznie wykluczają lub potwierdzają konieczność wykonania zewnętrznego drenażu opaskowego lub wymiany gruntu.
Elementem koniecznym do zbadania jest określenie struktury budowy przegród. Należy zwrócić uwagę, że budynki historyczne były budowane w czasach, gdy nie było dróg bitych, a budowle mogły powstawać w miejscach, gdzie istniały podkłady z gliny i źródła wody. Cegła wypalana w piecach polowych była materiałem relatywnie o wiele droższym niż obecnie. Konsekwencją tego było budowanie murów „żebraczych”, w których występował rdzeń z innych (mniej wartościowych) materiałów niż licowe warstwy muru. Renowacja takich murów musi na etapie projektowania podlegać dogłębnej analizie (fot. 2). Bardzo często w murach występują podłużne (najczęściej regularne) pustki służące zazwyczaj rozdzieleniu różnych rodzajów muru. W murach o małej stateczności cieplnej podłużne pustki powietrzne szerokości 4–8 cm stanowiły rodzaj ocieplenia ściany.
Fot. 3. Widok, który jednoznacznie świadczy o kilku przyczynach zawilgocenia
Na tym etapie wykonuje się także proste badania in situ. Będą to, w zależności od potrzeb, pomiary zawilgocenia, temperatury, badania wytrzymałościowe, np. młotkiem Schmidta, oznaczenie pH, określenie możliwości wystąpienia kondensacji pary wodnej (oznaczenie punktu rosy) itp. Wykonuje się również dokumentację foto-graficzną.
Oględziny oraz proste badania wykonywane na miejscu w połączeniu z obrazem uszkodzeń pozwalają odpowiednio zaprogramować badania laboratoryjne. Chodzi przede wszystkim o jednoznaczne i precyzyjne określenie przyczyn zawilgocenia. Ich określenie tylko na podstawie oględzin obiektu nie zawsze jest możliwe (fot. 3). Błędne określenie przyczyn zawilgocenia i podjęcie niewłaściwych działań może prowadzić w najgorszym przypadku nawet do zintensyfikowania procesów destrukcyjnych. Bywa również tak, że źródłem zawilgocenia jest zwykła kondensacja wilgoci albo zalewanie ścian wodą opadową; zaleca się wykonanie robót niezbędnych przy podciąganiu kapilarnym. I wielokrotnie uzyskuje się pozytywny wynik, bo przy okazji naprawia się obróbki blacharskie i odwodnienia, układa tynk renowacyjny wewnątrz pomieszczeń piwnicznych, odpowiednio kształtuje przyległy teren itp. Rezultatem jest wyschnięcie ściany, natomiast zastosowane metody, niejednokrotnie kosztowne, są nieadekwatne do przyczyn.
Fot. 4. Wykwity solne na murze
a)
b)
Fot. 5.
a) Grzybnia grzyba domowego białego (Poria vaporaria) na zawilgoconym elemencie drewnianym
b) Olbrzymi (ponad 1m długości) wykształcony owocnik grzyba domowego właściwego (Serpula lacrymans).
Pod owocnikiem zabarwiona od zarodników pajęczyna
Instrukcja WTA [2] wymienia następujące badania, które przeprowadza się podczas oględzin (typowe badania zaznaczono kursywą):
– badania struktury muru (za pomocą wierceń, metod endoskopowych, termografii);
– badania szerokości rozwarcia i głębokości rys;
– badania zmian szerokości rozwarcia rys;
– wykrywanie obecności pustek;
– oznaczenie zawilgocenia (wilgotności masowej – za pomocą np. metody CM, wago-suszarki itp.);
– oznaczenie chłonności kapilarnej (za pomocą rurki Karstena);
– oznaczenie obecności soli;
– określenie warunków cieplno-wilgotnościowych;
– badania parametrów wytrzymałościowych (np. młotek Schmidta, metoda pull-off);
– badania otaczającego gruntu/badania geologiczne.
Wykonanie analizy ilościowej i jakościowej szkodliwych soli jest czynnością wręcz niezbędną przy opracowywaniu projektu zabezpieczenia i renowacji obiektu budowlanego (fot. 4). Skład chemiczny soli jest jednym z ważniejszych czynników determinujących stopień zagrożenia obiektu. Wpływają one bowiem w sposób bezpośredni na intensywność i skalę procesów degradacyjno-korozyjnych muru, przy czym nigdy nie jest to jedyny szkodliwy czynnik, występuje on zawsze łącznie z innymi. Do najczęściej spotykanych w zabytkowych obiektach soli należą: chlorki, siarczany, siarczyny oraz azotany i azotyny, węglany sodu, potasu, magnezu, wapnia, żelaza i amonu. Powstają one zarówno w wyniku korozji biologicznej i chemicznej skał znajdujących się w gruncie, jak również naturalnego rozkładu minerałów skałotwórczych. Oznaczenie rodzaju występujących w murze soli, jeżeli nie pozwala, to przynajmniej znacznie ułatwia określenie źródeł zawilgocenia obiektu: duże ilości chlorków i/lub azotanów mogą świadczyć o wilgoci pochodzącej z gruntu, wysokie stężenia siarczanów wskazują na wilgoć pochodzącą z kwaśnych deszczy (związki siarki), azotany, azotyny oraz związki amonu mogą świadczyć o problemach z korozją biologiczną (mikroorganizmy). Przy destrukcji betonu i zapraw analiza może wykazać duże ilości związków sodu i magnezu oraz węglanów. Jeżeli źródłem zawilgocenia będą tylko wody opadowe, to wyjąwszy problem kwaśnych deszczy, stopień zasolenia będzie nieznaczny. W przypadku zanieczyszczeń pochodzących z pomieszczeń gospodarskich lub uszkodzonej kanalizacji sanitarnej charakterystyczna jest obecność związków amonu, azotu oraz siarczanów.
Tab. 1. Przedziały zawilgoceń murów ceglanych
|
Wilgotność masowa
|
Rodzaj muru
|
|
do 3%
|
Mur o dopuszczalnej wilgotności
|
|
3–5%
|
Mur o podwyższonej wilgotności
|
|
5–8%
|
Mur średnio wilgotny
|
|
8–12%
|
Mur mocno wilgotny
|
|
powyżej 12%
|
Mur mokry
|
Tab. 2. Stopnie zasolenia murów wg WTA określone na podstawie ilościowej i jakościowej analizy soli
|
Rodzaj związków
|
Poziom niski [%]
|
Poziom średni [%]
|
Poziom wysoki [%]
|
|
chlorki
|
<0,2
|
0,2–0,5
|
>0,5
|
|
azotany
|
<0,1
|
0,1–0,3
|
>0,3
|
|
siarczany
|
<0,5
|
0,5–1,5
|
> 1,5
|
Miejsca pobierania próbek powinny uwzględniać specyfikę konkretnego obiektu, warunki jego eksploatacji, stan techniczny, widoczne objawy degradacji oraz zawilgocenia. Stopień zasolenia zależy od: wieku budynku i jego ogólnego stanu technicznego, rodzaju materiałów, z których jest wykonany, i ich właściwości, lokalizacji, warunków gruntowo-wodnych i stanu izolacji, eksploatacji obiektu, ukształtowania terenu w bezpośrednim sąsiedztwie, sposobu konserwacji i napraw ewentualnych uszkodzeń oraz miejsc pobrania próbek.
Na stopień zasolenia ma wpływ także sposób eksploatacji pomieszczeń obiektu. Wykonywane wewnątrz pomieszczeń remonty i stosowane tam materiały, brak wentylacji itp. mogą mieć znaczący wpływ na ilość zgromadzonych w przegrodach soli. Dlatego też w przypadku znacznych różnic w stopniu zasolenia poszczególnych części obiektu należy bezwzględnie ustalić przyczynę takiego stanu.
Oczywiście każdy obiekt trzeba traktować indywidualnie, w zależności od jego stanu technicznego zakres badań będzie się od siebie różnił. Istotne jest jednak, żeby oględzin obiektu oraz doboru niezbędnych do wykonania badań dokonywał specjalista.
Wstępne badania pozwalają z mniejszym lub większym prawdopodobieństwem określić stan techniczny budynku oraz przyczyny i źródła jego zawilgocenia. Umożliwia to wstępne określenie kierunku podejmowanych działań naprawczo-renowacyjnych. Następnym etapem jest wykonanie badań laboratoryjnych. Liczba pobranych próbek powinna być reprezentatywna dla konkretnego obiektu i rodzaju materiału występującego w konstrukcji (w wielu przypadkach pobiera się zarówno próbki cegieł, jak i zaprawy), wielkość i rodzaj próbek zależy od badanego parametru i wybranej metody badawczej. Miejsca pobrania próbek muszą umożliwić utworzenie tzw. mapy (rozkładu) wilgoci w murze, dlatego muszą być starannie udokumentowane. Nie chodzi tylko o rozkład w kierunku pionowym, lecz także w przekroju muru.
Najczęściej spotyka się następujące metody pobierania próbek:
– rdzenie wiertnicze o średnicy 10 cm i długości przynajmniej 12 cm – do badań parametrów wytrzymałościowych, określenie bilansu wilgoci;
– rdzenie wiertnicze o średnicy przynajmniej 3 cm i długości przynajmniej 5 cm – do badań struktury muru, określenie bilansu wilgoci i oznaczenie stopnia zasolenia muru;
– zwierciny w ilości 20–100 g na próbkę – do badań struktury muru, określenie bilansu wilgoci i oznaczenie stopnia zasolenia muru.
Z innych metod wymienić należy: wycinanie, wykuwanie lub zeskrobywanie materiału na próbkę do badań. Transport próbek do laboratorium musi odbywać się w warunkach uniemożliwiających zmianę ich parametrów, np. w hermetycznie zamykanych pojemnikach.
Do typowych badań laboratoryjnych wykonywanych w diagnostyce zaliczyć należy:
– określenie parametrów wytrzymałościowych muru,
– analiza zaprawy (spoiwa),
– określenie bilansu wilgoci,
– oznaczenie porowatości i nasiąkliwości,
– określenie stopnia zasolenia muru (analiza ilościowa i jakościowa).
Klasyfikację murów ze względu na zawilgocenie podano w tab. 1, a stopnie zasolenia muru wg WTA w tab. 2.
Badania laboratoryjne mogą potwierdzić lub zaprzeczyć przyjętej podczas oględzin budynku tezie co do przyczyn i źródeł zawilgocenia budynku. W tym drugim przypadku konieczna jest zazwyczaj ponowna wizja lokalna (i dalsze badania laboratoryjne) pozwalająca na ustalenie przyczyn takiego stanu.
Tab. 3. Schematyczny zakres badań przy opracowywaniu technologii renowacji
|
Zakres prac
|
Badany parametr
|
Wizja lokalna
|
Badania na obiekcie
|
Badania laboratoryjne
|
|
izolacja pozioma
|
przyczyny i źródła zawilgocenia
|
+
|
+
|
+
|
|
bilans wilgotnościowy
|
|
|
+
|
|
|
izolacja pionowa
|
obciążenie wilgocią/wodą
|
+
|
+
|
|
|
ocena stanu podłoża
|
+
|
+
|
|
|
|
obecność szkodliwych soli budowlanych
|
stopień zasolenia
|
|
|
+
|
|
warunki cieplno-
|
wilgoć kondensacyjna
|
|
+ *)
|
|
|
*) Koniecznemoże być przeprowadzenie obliczeń cieplno-wilgotnościowych.
|
||||
Tab. 4. Sposoby postępowania w zależności od rodzaju obciążenia wilgocią przy występowaniu izolacji wtórnych
|
Rodzaj obciążenia
|
Izolacja zewnętrzna
|
Izolacja wewnętrzna
|
Iniekcje strukturalne/kurtynowe
|
|
Wilgoć gruntowa
|
+ 1)
|
+
|
+
|
|
Woda bezciśnieniowa, powierzchnie poziome
|
+2)
|
+
|
+
|
|
Woda pod ciśnieniem
|
+ 3), 4)
|
+ 3), 4)
|
+ 3), 4)
|
|
Wilgoć higroskopijna (na skutek obecności szkodliwych soli)
|
–
|
– 5)
|
–
|
|
Wilgoć kondensacyjna
|
– 6)
|
– 6)
|
– 6)
|
|
1) Może zaistnieć konieczność wykonania drenażu. 2) Jeżeli nie zostanie wykonany drenaż, wykonać izolację przeciwwodną (jak dla obciążenia wodą pod ciśnieniem). 3) Konieczne jest wykonstruowanie szczelnego połączenia z nieprzepuszczalną dla wody konstrukcją posadzki. 4) Należy sprawdzić stateczność elementów konstrukcji oraz podłoża pod warstwy uszczelniające. 5) Środkiem zaradczym są tynki renowacyjne WTA. 6) Środkiem zaradczym może być termoizolacja i/lub paroizolacja. |
|||
Potwierdzenie pierwotnych założeń nie zamyka jednak etapu związanego z diagnostyką budynku. Ostatecznym celem jest wykonanie prac naprawczo–renowacyjnych, powodujących trwałe zmniejszenie poziomu zawilgocenia ścian (najczęściej do poziomu 3–6% wilgotności masowej), umożliwiającego prowadzenie dalszych prac budowlanych lub konserwatorskich, a po ich wykonaniu zapewniającego właściwą eksploatację.
Wybór rozwiązania materiałowego i kompleksowej technologii naprawy obiektu poddanego ekspertyzie wynika właśnie z wcześniej wykonanych badań (tab. 3). Rezultaty badań wstępnych w wielu przypadkach narzucają sposób rozwiązania izolacji fundamentów (np. sposób wykonywania przepony i rodzaj preparatu do iniekcji zależą od konstrukcji ściany, jej zawilgocenia, a w przypadku metod mechanicznych od konstrukcji ściany, występujących obciążeń i jej nośności). Możliwość wykonania izolacji zewnętrznej zależy od bliskości sąsiednich budynków, przebiegu instalacji itp. Dlatego od osoby wykonującej ekspertyzę wymagana jest specjalistyczna wiedza, pozwalająca na dobór odpowiedniego rozwiązania konstrukcyjno-materiałowego prac naprawczo-renowacyjnych. Często niezbędne są dodatkowe badania laboratoryjne pozwalające np. na wybór odpowiedniego środka iniekcyjnego, a także na podstawie informacji o porowatości i wytrzymałości cegieł na zadecydowanie o sposobie wykonania aplikacji (grawitacyjna, ciśnieniowa, wielostopniowa). Instrukcja WTA [4] wyraźnie nawiązuje do definicji stopnia przesiąknięcia wilgocią, odwołując się do WTA Merkblatt 4-11-02/D Messung der Feuchte von mineralischem Baustoffen. Wynika to z przyjęcia tego właśnie współczynnika jako parametru determinującego użycie konkretnego iniektu. Na tym parametrze bazują wytyczne dotyczące badania skuteczności preparatów do iniekcji. Dlatego przy pracach iniekcyjnych konieczne jest określenie istniejącego zawilgocenia (masowego) oraz oznaczenie maksymalnego kapilarnego poboru wody (maksymalnej wilgotności kapilarnej). Iloraz tych wartości pozwala na określenie kapilarnego stopnia przesiąknięcia wilgocią, który jest podstawą do wybrania odpowiedniego preparatu iniekcyjnego, obszaru jego zastosowania oraz późniejszej kontroli.
Maksymalna kapilarna wilgotność to parametr określający maksymalną ilość wilgoci, jaką materiał jest w stanie wchłonąć kapilarnie. Jest on wyrażany wzorem:
gdzie:
wmax kap – wilgotność masowa próbki wysyconej kapilarnie [%];
mw kap – masa próbki wysyconej kapilarnie [kg, g];
ms – masa próbki po wysuszeniu do stałej masy [kg, g].
Kapilarny stopień przesiąknięcia wilgocią można zdefiniować jako:
DFGkap – kapilarny stopień przesiąknięcia wilgocią;
wm – wilgotność masowa próbki;
wmax kap – wilgotność masowa próbki wysyconej kapilarnie.
Pory znajdujące się w materiale budowlanym różnią się wielkością i kształtem. Wypełnienie cieczą porów o promieniu <10-7m(są to tzw. mikropory) jest bardzo utrudnione, praktycznie możliwa jest tylko dyfuzja gazów. Pory o promieniu między 10-7–10-4m(zwane porami kapilarnymi) cechuje obecność wilgoci podciąganej kapilarnie, natomiast pory o promieniu >10-4 m(pory powietrzne) mogą być wypełnione tylko przy dodatkowym działaniu ciśnienia. Na zdolność kapilarnego wnikania wilgoci ma wpływ także kształt (geometria) porów. Pory zamknięte mogą być wypełnione jedynie na skutek kondensacji kapilarnej. Pory kieszeniowe mogą być wypełnione wodą tylko częściowo – są z jednej strony zamknięte. Widać więc, że sama porowatość nie może być parametrem decydującym o zdolności materiału do kapilarnego wchłaniania wody. Istotny jest jeszcze kształt i wielkość porów. Rozkład porów można ustalić np. za pomocą porozymetrii rtęciowej. Widać więc, że sam pomiar porowatości nie jest żadną informacją. Na przykład porowatość betonu komórkowego sięga siedemdziesięciu kilku procent, dla cegły wynosi ona 17–26%, dla betonu czy tynku cementowego kilkanaście procent, dla piaskowca 14–22%. Na tej podstawie nie da się niestety wysnuć żadnych informacji dotyczących sposobu absorpcji wilgoci przez te materiały, przykładowo: cegła cechuje się z reguły dobrą zdolnością kapilarnego wchłaniania wody przy niewielkiej higroskopijności, beton komórkowy odwrotnie, zwiększoną sorpcją przy niewielkiej zdolności kapilarnego transportu wody. Dlatego w pewnych sytuacjach konieczne może być jeszcze określenie dwóch parametrów: wilgotności objętościowej w stanie pełnego nasycenia φS i pojemności kapilarnej φK. Pierwszy z tych parametrów oznacza wilgotność objętościową materiału, gdy wszystkie pory i kapilary są wysycone wodą (można powiedzieć, że jest to tzw. całkowita objętość porów). Drugi z tych parametrów oznacza objętościową wilgotność materiału przy całkowitym wysyceniu wodą porów kapilarnych, a więc przy całkowitym kapilarnym wysyceniu porów wodą (jest to tzw. pozorna objętość porów). Parametry te pozwalają na oszacowanie celowości i skuteczności iniekcji, zwłaszcza grawitacyjnej, w murze oraz zużycia materiału do iniekcji. Na przykład dla betonu komórkowego o φS = 72% kapilarnie dostępne jest jedynie 29% objętości porów (φK = 29%).
Te wszystkie dane oraz dodatkowe badania pozwalają określić, albo przynajmniej oszacować, w ogólnej wielkości zawilgocenia przegrody, udział wilgoci podciąganej kapilarnie (wykonywanie iniekcji w murach, których główną przyczyną zawilgocenia nie jest podciąganie kapilarne, nie spowoduje odcięcia dostępu wilgoci).
Ze względu na technologie wykonywania iniekcji konieczne jest przy określaniu stanu budynku/budowli lub przegrody zwrócenie uwagi na:
– rodzaj materiału użytego do wykonania przegrody,
– geometrię,
– jednorodność,
– pęknięcia,
– zarysowania (szerokość i długość rys oraz ich układ),
– wielowarstwowość muru,
– wytrzymałość,
– stateczność.
Reasumując, rezultatem działań diag-nostycznych jest dokumentacja zawierająca informacje o:
1) otoczeniu budynku;
2) warunkach gruntowo-wodnych;
3) wpływie ukształtowania terenu na możliwość napływu wód;
4) stanie technicznym budynku:
– rodzaju, strukturze murów i ich układzie konstrukcyjnym,
– zastosowanych materiałach, ich własnościach itp.,
– układzie pomieszczeń,
– obecności piwnic,
– sposobie użytkowania pomieszczeń,
– wszelkiego rodzaju uszkodzeniach i deformacjach ścian, podłóg, sklepień, tynków, powłok malarskich (korozja chemiczna, biologiczna, erozja, uszkodzenia mechaniczne, rysy itp.),
– lokalizacji innych źródeł wody i wilgoci (np. uszkodzenia instalacji wod.-kan., przecieki przez nieszczelne dachy, uszkodzone obróbki blacharskie),
– stanie istniejących izolacji lub stwierdzenie ich braku,
– sposobach wykonania i uszczelnienia dylatacji, przejść rurowych itp.;
5) analizie cieplno-wilgotnościowej (współczynnik U, wilgoć kondensacyjna, mostki termiczne);
6) bilansie wilgoci (zawartości i rozkładzie wilgoci w przegrodzie);
7) stopniu zasolenia przegród (ilościowa i jakościowa analiza – oznaczenie rodzaju soli i ich stężeń);
8) porowatości;
9) właściwościach (parametrach) środków wiążących (spoiw), struktur materiałowych itp.;
10) właściwościach (parametrach) cegieł (kamieni);
11) stopniu porażenia biologicznego przez grzyby patogenne i techniczne szkodniki drewna (fot. 5);
12) pH;
13) zawartości gipsu.
Rezultatem podjętych działań jest przyjęcie optymalnej dla danego obiektu metody osuszania i/lub renowacji murów, tzn. metody pozwalającej na trwałe zmniejszenie wilgotności do akceptowalnego poziomu, co umożliwia dalszą bezproblemową eksploatację, poprzedzoną wykonaniem innych niezbędnych napraw i remontów. Sposoby postępowania w zależności od rodzaju obciążenia wilgocią przy wykonywaniu izolacji wtórnych podano w tab. 4.
mgr inż. Maciej Rokiel
Polskie Stowarzyszenie Mykologów Budownictwa
mgr inż. Cezariusz Magott
Polskie Stowarzyszenie Mykologów Budownictwa
Izoserwis – Izolacje Budowlane Sp. z o.o.
Literatura
1. WTA Merkblatt 2-9-04 Sanierputzsysteme.
2. WTA Merkblatt 4-5-99 Beurteilung von Mauerwerk. Mauerwerkdiagnostik (Diagnostyka muru).
3. WTA Merkblatt 4-11-02 Messung der Feuchte von mineralischem Baustoffen (Bilans wilgoci).
4. WTA Merkblatt 4-4-04 Mauerwerksinjektion gegen kapillare Feuchtigkeit.
5. WTA Merkblatt 4-6-05 Nachträgliches Abdichten erdberührter Bauteile.
6. WTA Merkblatt 4-7-02 Nachträgliche mechanische Horizontalsperre.
7. WTA Merkblatt 6-2-01 Simulation wärme-und feuchtetechnischer Prozesse.
8. M. Rokiel, Hydroizolacje w budownictwie. Wybrane zagadnienia w praktyce, wyd. II, Dom Wydawniczy Medium, 2009.
9. S. Skibiński, Sole rozpuszczalne w wodzie, „Renowacje” nr 10/2000.
10. Richtlinie für die Planung und Ausführung von Abdichtung von Bauteilen mit mineralischen Dichtungsschlämmen. Deutsche Bauchemie e.V. 2002.
11. Richtlinie für die Planung und Ausführung von Abdichtung von Bauteilen mit kunststoffmodifizierten Bitumendickbeschichtungen (KMB) – erdberührte Bauteile, 2001.
12. Prace naukowe Instytutu Budownictwa Politechniki Wrocławskiej, X Jubileuszowa Konferencja Naukowo-Techniczna „Problemy remontowe w budownictwie ogólnym i obiektach zabytkowych”, Kliczków 2002.
13. C. Arendt, Die Instandsetzung tragenden Mauerwerks, „Bautenschutz + Bausanierung“ nr 12/1989.
14. E. Osiecka, Materiały budowlane, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2002.
15. R. Ciesielski, Diagnostyka i ocena stanu technicznego konstrukcji inżynierskich w aspekcie zastosowanych materiałów budowlanych, XX Konferencja Naukowo-Techniczna „Awarie budowlane”, Szczecin–Międzyzdroje, materiały konferencyjne, Szczecin 2001.
