Raport na temat stanu wiedzy dotyczącej deklaracji środowiskowej materiałów i wyrobów budowlanych zgodnie z wytycznymi ISO i CEN.
Wytwórcy i dostawcy mają możliwość wyboru rodzaju deklaracji środowiskowej odpowiednio do rodzaju wyrobu oraz swoich potrzeb i możliwości.
Informacje ogólne
Komisja Europejska wydała dokument Green Paper on Integrated Product Policy (GPIPP), który zaleca prowadzenie proekologicznej polityki w odniesieniu do wyrobów oraz wprowadzanie odpowiednich narzędzi do jej realizacji [1]. Jednym z narzędzi wdrażania zasad rozwoju zrównoważonego jest wprowadzanie systemów deklaracji środowiskowych, inaczej ekoetykiet, jako sposobu komunikowania informacji środowiskowych o wyrobach budowlanych obszernie i bezstronnie. Celem deklaracji jest stymulowanie działań prowadzących do zmniejszenia uciążliwości ekologicznej wyrobów przez oddziaływanie na popyt i podaż deklarowaniem weryfikowanych informacji ekologicznych publikowanych w formie deklaracji środowiskowych [2]. Deklaracje środowiskowe są ważnym narzędziem systemów zarządzania środowiskowego, którego zasady formułują normy serii ISO 14000. Po opublikowaniu dokumentu GPIPP Komisja Europejska prowadzi bieżącą politykę wdrażania w praktyce narzędzi ocen oddziaływania wyrobów i usług na środowisko naturalne. Jednym z takich narzędzi jest europejskie oznakowanie ekologiczne wyrobów eco flower.
Deklaracja środowiskowa wyrobu jest to stwierdzenie, które określa istotne aspekty środowiskowe tego wyrobu. Natomiast aspekt środowiskowy jest to istotny element działań jednostki gospodarczej, jej wyrobów, który oddziałuje na środowisko. Deklaracja środowiskowa może przybierać formę oświadczenia lub znaku graficznego na wyrobie, opakowaniu, w informacji o wyrobie w publikacjach, ogłoszeniach lub reklamie. Opracowanie deklaracji środowiskowej wyrobu polega na dokonaniu oceny tego wyrobu przez określenie jego charakterystyki ekologicznej wyrażonej zbiorem odpowiednio dobranych kryteriów, którymi są kategorie oddziaływania na środowisko. Charakterystyki ekologiczne wyrobów mogą być użyteczne w wielu przypadkach, zwłaszcza przy wyborze materiałów i rozwiązań zapewniających minimalne oddziaływanie na środowisko. Dla wytwórców mogą stanowić podstawę do poprawy wskaźników ekologicznych zarówno wyrobu, jak i procesu produkcyjnego. Deklaracje środowiskowe wyrobów mogą być wykorzystywane do porównania wyrobów z punktu widzenia ich aspektów ekologicznych. Mogą być zastosowane także do oceny elementów budynku, w którym wyrób został zastosowany, oraz do oceny całego budynku. Charakterystyki często wyznacza się przy zastosowaniu metodologii pełnego cyklu istnienia (LCA), która stała się już standardowym narzędziem w tym obszarze. Wydano akty prawne i normy formułujące podstawy metodyczne i wymagania dla deklaracji środowiskowych wyrobów. Ustanawianie systemów deklaracji środowiskowych wyrobów i usług jest określone rozporządzeniem (EC) nr 1980/2000 z 17 lipca 2000 r. Zasady funkcjonowania systemów deklaracji środowiskowych i wymagania w odniesieniu do deklaracji środowiskowych formułują normy serii ISO14020-25 oraz EN 15804. Z punktu widzenia wytwórcy lub sprzedawcy celem deklaracji środowiskowej jest zapewnienie promocji swoich wyrobów przez publikowanie informacji ekologicznych o tych wyrobach. Cel ten osiągają właśnie przez dostarczenie nabywcom odpowiednich charakterystyk (kryteriów) zapewniających możliwości dokonywania wyboru, przedstawionych w formie wiarygodnych i merytorycznie uzasadnionych informacji. Wytwórcy i dostawcy mają możliwość wyboru rodzaju deklaracji środowiskowej odpowiednio do rodzaju wyrobu oraz swoich potrzeb i możliwości w celu zaprezentowania określonych aspektów ekologicznych swoich wyrobów i dostarczenia nabywcom ważnych argumentów wyróżniających ich wyroby wśród wyrobów danej grupy i w efekcie podniesienie ich konkurencyjności rynkowej. Natomiast uwzględniając zwiększoną wrażliwość społeczeństwa na problemy ochrony środowiska, projektanci lub nabywcy mogą wykorzystać informacje prezentowane w deklaracjach do wyboru wyrobów, biorąc pod uwagę kryteria ekologiczne. Na tym opiera się przeświadczenie producentów wyrobów, że informacje środowiskowe wpłyną pozytywnie na podejmowane decyzje nabywców. Daje to nadzieje zarówno na zwiększenie udziału wyrobów danego wytwórcy na rynku, jak i pobudzenie zainteresowania innych wytwórców i dostawców poprawą charakterystyk energetyczno-ekologicznych swoich wyrobów. Upowszechnienie deklaracji środowiskowych dla większości wytwarzanych wyrobów wpłynie zapewne korzystnie na zmniejszenie obciążenia środowiska oraz zapewnienie ciągłego stymulowania innowacji w produkcji wyrobów, czyniąc istotny postęp w działaniach na rzecz zrównoważonego rozwoju [3].
Budynek biurowy Energon wybudowany w standardzie budownictwa pasywnego w 2002 r. w Ulm (Niemcy); fot: www.energon-ulm.de
Rodzaje deklaracji środowiskowych i ogólne zasady ich przygotowania
Międzynarodowa organizacja normalizacyjna (ISO) wprowadziła normy serii ISO 14020 określające rodzaje deklaracji środowiskowych oraz ogólne zasady ich wykonywania. Wyróżniono trzy rodzaje deklaracji środowiskowych [3]:
– Deklaracje środowiskowe pierwszego rodzaju (wg PN-EN ISO 14024) – etykiety oparte na kryteriach oceny ustalonych przez trzecią stronę, które są wielokryterialne i ustalone z uwzględnieniem oddziaływań środowiska w pełnym cyklu istnienia produktu. Jednostkami przyznającymi etykiety mogą być zarówno organizacje rządowe, jak i inne niekomercyjne jednostki. Jako przykłady można tu wymienić: EC Eco Label, Nordic Swan, German Blaue Engel, EKO-ITB.
– Deklaracje środowiskowe drugiego rodzaju (wg PN-EN ISO 14021) – etykiety oparte na prostych oświadczeniach producentów lub sprzedawców. Przykładem takiej etykiety jest np. stwierdzenie: wyrób oparty w całości na materiałach pochodzących z recyklingu, wyrób nie zawiera substancji toksycznych, wyrób o zmniejszonym zużyciu energii.
– Deklaracje środowiskowe trzeciego rodzaju lub typu EPD (wg ISO TR 14025 oraz EN-15084) – deklaracje z zastosowaniem kwantyfikowanych informacji w zakresie obciążenia środowiska ustalone na podstawie wykonanej analizy LCA. Obciążenia są prezentowane w formie ułatwiającej porównanie pomiędzy wyrobami, na przykład 1500 kg CO2/tonę wyrobu podczas fazy wytwarzania wyrobu.
W normie ISO 14020 zawarto ogólne zasady przygotowania deklaracji środowiskowych wyrobów i usług oraz wyróżniono trzy rodzaje deklaracji. Szczegółowe zasady przygotowania deklaracji I i II rodzaju określają normy ISO 14024 oraz ISO 14021. Natomiast zasady wykonywania deklaracji środowiskowych III rodzaju, zawierających najbardziej wszechstronne charakterystyki energetyczno-ekologiczne, przygotowywane z wykorzystaniem analizy LCA, nazywane również deklaracjami EPD (Environmental Product Declarations), formułuje raport techniczny ISO TR 14025, który ma uzyskać status normy, oraz EN 15084.
Wprowadzenie norm w zakresie przygotowania deklaracji środowiskowych zapewnia przejrzystość i wiarygodność przy wprowadzaniu programów deklaracji środowiskowych oraz wnosi ujednolicenie zasad i procedur mających zastosowanie w tych programach. Ustanawianie krajowych programów deklaracji środowiskowych ma charakter dobrowolny. Niezbędnym warunkiem wstępnym udzielania i utrzymania zezwolenia na stosowanie deklaracji jest spełnienie przez ubiegającego się obowiązujących przepisów prawa środowiskowego i przepisów związanych, co jest również niezbędnym wymaganiem przy wprowadzaniu systemów zarządzania środowiskowego.
Niezbędne jest stosowanie zasad sformułowanych w normie PN-EN ISO 14020 w celu ujednolicenia metod przygotowania deklaracji i zapewnienia możliwości porównywania ich charakterystyk ekologicznych.
Informacje będące podstawą deklaracji środowiskowych powinny być przygotowane przy użyciu metod uznanych i stosowanych w dyscyplinach technicznych lub naukowych, a najbardziej godne polecenia są metody mające akceptację międzynarodową (np. normy) lub oparte na uznanych metodach stosowanych w procedurach przemysłowych. Informacje odnoszące się do procedur, metodyk, wielkości i kategorii danych zastosowanych w przygotowaniu deklaracji powinny być udostępniane na życzenie wszystkich zainteresowanych stron. Podstawowym warunkiem zapewniającym nabywcom możliwość dokonania świadomego wyboru wyrobów jest stopień zrozumienia informacji o ich aspektach ekologicznych. Dlatego deklaracja środowiskowa powinna być opublikowana w sposób zapewniający wszystkim zainteresowanym nabywcom łatwy dostęp do informacji o istotnych aspektach środowiskowych wyrobów.
Rys. 1. Przykłady rozpoznawalnych na rynku znaków ekologicznych I rodzaju
Deklaracja (etykieta) środowiskowa I rodzaju
Zgodnie z PN-EN ISO 14024 celem wprowadzania systemu etykietowania ekologicznego jest zapewnienie promocji wyrobów, które charakteryzują się większymi możliwościami zmniejszenia obciążenia środowiska w porównaniu z innymi wyrobami tej samej grupy [3].
Początkowo podstawą formalną ustanowienia ekoznaku (deklaracji środowiskowej I rodzaju) było rozporządzenie (EEC) nr 880/92 Parlamentu i Rady Europejskiej z 23 marca 1992 r. w sprawie schematu etykietowania ekologicznego Unii Europejskiej, które ustanowiło program etykietowania ekologicznego. Obecnie obowiązuje rozporządzenie (EC) nr 1980/2000 z 17 lipca 2000 r., które ustanowiło zmodyfikowany schemat etykietowania ekologicznego. Obecnie rozpatrywany jest przez Parlament Europejski projekt rozporządzenia w sprawie ekoznakowania COM(2008)401. Znajduje się w nim zapis, że oczekuje się od krajów członkowskich tworzenia kryteriów określających poziom ekologiczności poprzez porównanie ich z produktami osiągającymi najlepsze właściwości na rynku Wspólnoty.
Zgodnie z rozporządzeniem ekoznak może być przyznany dla wyrobu, którego aspekty środowiskowe mogą ulec znacznej poprawie.
Wymagania ekologiczne ustala się dla wybranych grup wyrobów. Przy czym grupa wyrobów oznacza wyroby lub usługi, które spełniają zbliżone funkcje i są równoważne w kategoriach zastosowania i postrzegania przez użytkowników.
Według rozporządzenia dla grup wyrobów są przygotowywane i publikowane dokumenty w postaci decyzji Komisji, które ustalają wymagania do ekoznaku dla danej grupy wyrobów.
W rozporządzeniu tym znajduje się również odniesienie do normy PN-EN ISO 14024, która ustala zasady i procedury opracowania programów etykietowania środowiskowego I rodzaju, w tym również wyboru kategorii wyrobu, kryteriów środowiskowych niezbędnych do poprawnej oceny wyrobu, charakterystyk funkcji wyrobu oraz dokonywania oceny wyrobu i zgodności z wymaganiami. Norma ustala również procedury certyfikacji.
Program etykietowania środowiskowego I rodzaju jest dobrowolnym, opartym na wielu kryteriach, programem z udziałem trzeciej strony, która udziela zezwolenia na stosowanie na wyrobach etykiet środowiskowych wskazujących na ogólną środowiskową perfekcyjność danej kategorii wyrobu.
Zezwolenie na etykietowanie środowiskowe I rodzaju jest to dokument wydany zgodnie z zasadami systemu certyfikacji, na podstawie którego jednostka przyznająca etykiety nadaje jednostce organizacyjnej prawo do stosowania etykiet środowiskowych I rodzaju dla produkowanych przez nią wyrobów i usług zgodnie z zasadami tego rodzaju programu etykietowania środowiskowego.
Kryteria środowiskowe wyrobu i wymagania dotyczące funkcji wyrobu dla każdej kategorii są z góry ustalane na określony okres kilku lat. Wszystkie elementy kryteriów środowiskowych wyrobu oraz charakterystyki funkcji wyrobu w programie etykietowania środowiskowego powinny być opracowane w taki sposób, aby było możliwe ich sprawdzenie przez jednostkę przyznającą etykiety.
Dla wybranych kryteriów środowiskowych określa się wartości liczbowe (wymagania), które posłużą jako wartości odniesienia (minimalne, progowe) w ocenach wyrobu (na przykład emisja lotnych związków organicznych z wyrobu mniej niż…, opór cieplny więcej niż…). Na podstawie rozporządzenia publikowane są dokumenty, które ustalają wymagania dla danej grupy wyrobu. Wymagane jest wskazanie odniesienia do metod badań niezbędnych w celu określenia wielkości uznanych jako kryteria oceny charakterystyk oraz możliwości spełnienia wymagań odnoszących się do badań oraz strony organizacyjnej w tym zakresie.
Po ustaleniu kategorii wyrobu, jego kryteriów środowiskowych i charakterystyk funkcji niezbędne jest ich opracowanie i publikowanie wszystkich ustaleń w formie raportu. Raport powinien również zawierać informacje, że wszystko ustalono zgodnie z zasadami i wymaganiami rozporządzeń i norm, a wprowadzone kryteria środowiskowe są obiektywne i możliwe do sprawdzenia.
Norma PN-EN ISO 14024 ustala również ogólne wymagania dotyczące certyfikacji i oceny zgodności oraz szczegółowe zasady procedury certyfikacji.
Obecnie nie istnieją kryteria ekologiczne dla europejskiego znaku ECOFLOWER dla wyrobów budowlanych. Komisja Europejska powołała grupy zajmujące się ich opracowaniem. W najbliższym czasie pojawią się kryteria dla znaku ECOFLOWER dla budynków. Ciałem notyfikowanym przez Ministerstwo Środowiska do oznakowania ECOFLOWER w zakresie budynków oraz wyrobów budowlanych będzie w kraju Instytut Techniki Budowlanej, który również posiada dobrowolny system certyfikacji ekologicznej dla I typu deklaracji. W systemie tym istnieją kryteria oceny dla wyrobów izolacyjnych, okien z PCW, kruszyw z recyklingu. ITB pracuje nad wdrożeniem kryteriów dla innych wyrobów budowlanych. Najprawdopodobniej koszty opracowania deklaracji I typu w najbliższej przyszłości będą w 50% refundowane z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, co zwiększy zainteresowanie producentów tym typem promocji swoich wyrobów.
Parking przy budynku Energon (Ulm, Niemcy); źródło www.energon-ulm.de
Pojedyncze stwierdzenia środowiskowe – deklaracje środowiskowe II rodzaju
Zgodnie z normą PN-EN ISO 14021 pojedyncze stwierdzenia środowiskowe (deklaracje środowiskowe II rodzaju) są to stwierdzenia przygotowane przez producentów, importerów, dystrybutorów, sprzedawców, którzy chcą odnieść korzyść rynkową z takiego stwierdzenia w postaci poprawy konkurencyjności wyrobów, bez niezależnej certyfikacji strony trzeciej [3].
Stwierdzenia środowiskowe mogą występować w formie oświadczeń, symboli lub znaków graficznych na wyrobie.
Norma PN-EN ISO 14021 wprowadza ujednolicenie wymagań odnoszących się do przygotowania własnych stwierdzeń środowiskowych.
W normie proponuje się określenia, które mogą być stosowane jako stwierdzenia w deklaracjach środowiskowych II rodzaju. Są to określenia następujące:
– kompostowalny,
– degradowalny,
– zaprojektowany do rozmontowania,
– wyrób o przedłużonej trwałości,
– odzyskana energia,
– zdatny do recyklingu,
– zawartość materiału do odzysku,
– materiał przedużytkowy,
– materiał poużytkowy,
– materiał z odzysku,
– materiał odzyskany,
– zmniejszone zużycie energii,
– zmniejszone zużycie zasobów naturalnych,
– zmniejszone zużycie wody,
– nadający się do wielokrotnego użytku,
– nadający się do wielokrotnego napełnienia,
– niezawierający,
– zmniejszenie ilości odpadów.
W normie ISO 14021 podano szczegółowe wymagania dotyczące własnych stwierdzeń środowiskowych. Zastosowanie mają również wymagania zawarte w normie 14020.
Niezbędne jest sformułowanie stwierdzeń środowiskowych w sposób jednoznaczny. Norma przestrzega przed stosowaniem takich sformułowań, jak: przyjazny dla środowiska, bezpieczny dla środowiska, niezanieczyszczający ze względu na ich niejednoznaczność. Zaleca się również unikania stwierdzeń wykorzystujących zwrot „zrównoważony rozwój”, ponieważ niemożliwe jest ustalenie precyzyjnej miary zrównoważonego rozwoju.
Istotne jest przeprowadzenie odpowiedniej weryfikacji własnego stwierdzenia środowiskowego, a dostarczenie niezbędnej informacji należy do sporządzającego stwierdzenie. Ocena, którą wyraża stwierdzenie, powinna być w pełni udokumentowana i dostępna przez cały okres obecności wyrobu na rynku.
Przykładem własnego stwierdzenia porównawczego może być stwierdzenie o zwiększeniu trwałości w wyniku wprowadzonych innowacji (np. o 70%). Przykłady na inne stwierdzenia to: zawartość 65% stłuczki jako materiały z recyklingu w wełnie szklanej, wyrób nie zawiera substancji sklasyfikowanych jako niebezpieczne.
Proste stwierdzenie środowiskowe może zostać zweryfikowane przez niezależną instytucję, taką jak ITB, i na podstawie takiej weryfikacji lub badania cechy może zostać nadany certyfikat ekoklasyfikacji. Ekoklasyfikacja jest bardzo popularna w innych krajach Unii jako znak widoczny i rozpoznawalny przez klienta na opakowaniu danego wyrobu.
Rys. 2. Przykład pojedynczego stwierdzenia środowiskowego (65% wsadu w materiale pochodzi z recyklingu)
Rys. 3. Strona tytułowa deklaracji środowiskowej III rodzaju dla przykładowego wyrobu i świadectwo weryfikacji, certyfikat
Deklaracje środowiskowe III rodzaju
Raport techniczny ISO TR 14025 formułuje zasady odnoszące się do wykonywania deklaracji środowiskowych III rodzaju (EPD) oraz do odpowiednich programów, uwzględniających problemy techniczne, format deklaracji oraz niezbędne wymagania do przygotowania, wprowadzenia i funkcjonowania programów deklaracji środowiskowej III rodzaju [3]. Deklaracja środowiskowa III rodzaju stanowi zbiór kwantyfikowanych danych charakteryzujących energochłonność i emisje w poszczególnych fazach istnienia wyrobu (np. oddziaływania na środowisko: zanik warstwy ozonowej wyrażony w kg etenu/kg wyrobu w fazie produkcyjnej czy efekt zakwaszenia środowiska w kg SO2) opracowanych na bazie norm serii ISO 14040. Dane liczbowe zamieszczane w deklaracjach środowiskowych III rodzaju, charakteryzujące wyrób z ekologicznego punktu widzenia, opierają się na audycie środowiskowym i są przygotowane zgodnie z normami serii ISO 14040-43.
Zgodnie z zapisami normy PN-EN ISO 14020 głównym celem deklaracji środowiskowych III rodzaju jest przygotowanie kwantyfikowanych ilościowych informacji ekologicznych o wyrobach. Mimo że deklaracje środowiskowe III rodzaju nie zawierają stwierdzeń porównawczych, to jednak uzyskane informacje mogą być wykorzystane do porównywania wyrobów. Aby tego dokonać, niezbędne jest przeanalizowanie wymagań normy PN-EN ISO 14040.
Przegląd krytyczny oznacza procedurę sprawdzania, czy analiza LCA, stanowiąca podstawę do ustalenia charakterystyki energetyczno-ekologicznej wyrobu, została wykonana zgodnie z wymaganiami norm 14040-43. Dokonany przegląd ma zapewnić, że metody prowadzenia analizy są merytorycznie poprawne, dane są wykorzystane stosownie do sformułowanego celu i zakresu pracy, interpretacja wyników uwzględnia cel i zakres analizy, wprowadzone ograniczenia są uzasadnione oraz to że raport końcowy wykonania analizy LCA przygotowano w sposób jednoznaczny.
Oprócz podstawowego zestawu danych do deklaracji środowiskowej III rodzaju mogą być wprowadzone dodatkowe informacje ekologiczne.
Niezbędne jest ustalenie dla danej grupy wyrobów deklarowanych kryteriów oddziaływania na środowisko. Najczęściej ustala się, że deklarowane wielkości zarówno w odniesieniu do fazy wytwarzania, jak i użytkowania są następujące:
– w obszarze zużycia zasobów:
– zużycie zasobów nieodnawialnych: energetycznych i nieenergetycznych,
– zużycie zasobów odnawialnych: energetycznych i nieenergetycznych,
– zużycie energii elektrycznej;
– w obszarze emisji zanieczyszczeń (emisje wyrażono w postaci wskaźników kategorii oddziaływania):
– globalny potencjał cieplarniany w kg CO2,
– potencjał zakwaszenia środowiska w kg SO2,
– potencjał uszczuplenia warstwy ozonowej w kg CFC-11,
– potencjał fotochemicznego tworzenia ozonu w troposferze w kg C2H4,
– potencjał eutrofizacji w kg PO4,
– potencjał toksyczności w kg Tox;
– inne informacje:
– zastosowane materiały, dla których możliwy jest recykling,
– ilość odpadów z podziałem na odpady niebezpieczne i sumarycznie odpady zwykłe.
Określone ilości oddziaływań powstające w cyklu istnienia wyrobu przedstawiane są na jednostkę masy wyrobu lub inną adekwatną ilość wyrobu zwaną jednostką deklarowaną lub funkcyjną.
dr Michał Piasecki
Bibliografia
1. M. Piasecki, Postanowienia europejskie dotyczące wymagania podstawowego, „Higiena, zdrowie i środowisko” w odniesieniu do wyrobów budowlanych, Krynica 2008.
2. M. Piasecki, Budownictwo wdrażające zasady zrównoważnego rozwoju, „Jakość, Zarządzanie, środowisko” nr 4(9)/2008, Warszawa.
3. M. Piasecki, Charakterystyki energetyczno-ekologiczne materiałów budowlanych, „Materiały Budowlane” nr 8/2004.
Skomentuj ten artykuł na forum
