Jak w aspekcie praw autorskich traktować obiekty budowlane, tzn. czy obiekty te mogą być uznawane za chronione prawami autorskimi utwory.
Twórczość architektoniczna cechuje się określoną specyfiką, co znajduje swój normatywny wyraz w przepisach ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.). Jedną z kwestii, które w tym kontekście powodują wątpliwości interpretacyjne, jest wątpliwość, czy obiekty budowlane mogą być chronione prawami autorskimi. Analiza przepisów powyższej ustawy skłania do wniosku, że traktowanie obiektu budowlanego w kategoriach utworu w rozumieniu prawa autorskiego nie jest podejściem właściwym i normatywnie uzasadnionym. Przemawiają za tym następujące argumenty, które poniżej zostaną pokrótce zasygnalizowane.
Obiekt to przedmiot materialny
Nie powinno ulegać wątpliwości, że obiekt budowlany to przedmiot materialny, czyli rzecz w rozumieniu prawa cywilnego. Zgodnie z art. 45 k.c. rzeczami są tylko przedmioty materialne.
Ściślej rzecz ujmując, obiekty budowlane to zasadniczo rzeczy nieruchome, czyli nieruchomości, którymi zgodnie z art. 46 par. 1 k.c. są m.in. trwale związane z gruntem budynki, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. Nawet jednak, jeśli obiekt nie stanowi odrębnej nieruchomości, nie zmienia to jego materialnego charakteru.
W rozpatrywanym kontekście oczywiste stwierdzenie, że obiekt budowlany jest przedmiotem materialnym, jest o tyle kluczowe, iż istotą utworu w rozumieniu prawa autorskiego jest jego niematerialny charakter. Rzecz, czyli przedmiot niematerialny, nie może być wobec tego utożsamiana z utworem w rozumieniu prawa autorskiego, ale ewentualnie z materialnym nośnikiem utworu, czyli z jego egzemplarzem.
Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.
Artykuł 1 ust. 2 powyższej ustawy w pkt 6 wśród utworów wylicza m.in. utwory architektoniczne.
Z powyższych uwag wynika, że obiekt budowlany, zrealizowany zgodnie z określonym projektem, nie powinien być utożsamiany z utworem w ścisłym tego słowa znaczeniu, czyli z dobrem niematerialnym.
Jest możliwe natomiast rozpatrywanie obiektu budowlanego, biorąc pod uwagę kontekst prawa autorskiego, po pierwsze z postacią ustalenia utworu, po drugie zaś z egzemplarzem utworu.
Czym jest utwór architektoniczny?
W przepisach ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych utwory architektoniczne są powoływane bez ich odrębnego definiowania. Definicji takiej nie normują także przepisy innych ustaw.
W związku z tym uznać należałoby, że dla ustalenia istoty utworu architektonicznego kluczowe znaczenie mają właściwe przepisy, regulujące działalność budowlaną, czyli przede wszystkim przepisy ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118 z późn. zm.).
Chodzi konkretnie o unormowania Prawa budowlanego, dotyczące działalności projektowej, w tym działalności projektowej architektów. Na uwagę zasługuje zwłaszcza pojęcie projektu architektoniczno-budowlanego, któremu poświęcony jest rozdział 4 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego (Dz.U. Nr 120, poz. 1133).
Utwory, w tym zwłaszcza z zakresu działalności użytkowej lub technicznej, najczęściej określane są w praktyce mianem różnego rodzaju projektów. Projekt architektoniczno-budowlany uznać należałoby wobec tego jako określone szczegółowo przepisami Prawa budowlanego dzieło, stanowiące końcowy efekt pracy projektanta (architekta), czyli przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, co spełnia przesłankę ustawową przytoczonej definicji utworu.
Oczywiście jako utwór traktować należałoby nie dokumentację projektową jako taką, składającą się na projekt architektoniczno–budowlany w jego warstwie materialnej (każdy egzemplarz dokumentacji projektowej powinien być traktowany jako rzecz ruchoma, czyli egzemplarz utworu, jakim jest projekt), ale sam projekt, który może zostać ustalony (utrwalony) w różny sposób, w tym w ramach dokumentacji projektowej, tworzonej w odpowiedniej liczbie egzemplarzy.
Utwór jest jeden, jego egzemplarzy może być natomiast wiele, w zależności od zakresu wykorzystania utworu oraz sposobu (rodzaju) jego ustalenia (utrwalenia).
O tym, że utwór architektoniczny może być utożsamiany z projektem, świadczy zasada określona w art. 61 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zgodnie z którym, jeżeli umowa nie stanowi inaczej, nabycie od twórcy egzemplarza projektu architektonicznego obejmuje prawo zastosowania go tylko do jednej budowy. Chodzi w tym przypadku o umowy o prace projektowe, czyli szczególnego rodzaju umowy o dzieło, w wykonaniu których utwory (projekty) architektoniczne są zamawiane i tworzone.
Obiekt jako egzemplarz i sposób ustalenia projektu
Obiekt budowlany to szczególny, jedyny w swoim rodzaju, egzemplarz utworu architektonicznego, czyli projektu, zgodnie z którym dany obiekt został wzniesiony.
Do obiektu budowlanego jako egzemplarza twórczego projektu znajduje zastosowanie ogólna zasada z art. 52 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Przepis ten stanowi, że jeżeli umowa nie stanowi inaczej, przeniesienie własności egzemplarza utworu nie powoduje przejścia autorskich praw majątkowych do utworu.Jest to zasada istotna zwłaszcza w kontekście obrotu obiektami budowlanymi – ich sprzedaży. W związku z tym ustawowym zastrzeżeniem należałoby uznać, że nabycie własności obiektu od jego właściciela może łączyć się z uzyskaniem przez nabywcę majątkowych praw autorskich do projektu, zgodnie z którym dany obiekt został wzniesiony, przy spełnieniu dwóch warunków:
– że właściciel obiektu sam nabył wcześniej majątkowe prawa autorskie do przedmiotowego projektu (tylko ten, kto dysponuje prawami wyłącznymi, takimi jak własność, a także majątkowe prawa autorskie, może prawa te skutecznie przenieść na inny podmiot);
– że umowa, na podstawie której obiekt (budynek) jest sprzedawany, zawiera wyraźne postanowienie przesądzające przeniesienie na nabywcę obiektu majątkowych praw autorskich do projektu, którego sprzedawany obiekt jest egzemplarzem.
Nie można w tym kontekście zapominać o wymogu z art. 53 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, nakazującym zachowanie dla umów o przeniesienie majątkowych praw autorskich formy pisemnej pod rygorem nieważności.
Nie można w tym kontekście zapominać o wymogu z art. 53 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, nakazującym zachowanie dla umów o przeniesienie majątkowych praw autorskich formy pisemnej pod rygorem nieważności.
Szczególny status projektów architektonicznych jako utworów w odniesieniu do ich materialnych odniesień, jakimi są obiekty budowlane, widoczny jest w kontekście regulacji dozwolonego użytku prywatnego. Otóż zgodnie z art. 23 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, mimo iż co do zasady bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego, przepis ten nie upoważnia do budowania według cudzego utworu architektonicznego.
Obiekt budowlany jest nie tylko egzemplarzem utworu (projektu) architektonicznego, ale także jedną z postaci jego ustalenia. Świadczy o tym najwymowniej art. 335 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zgodnie z którym wolno korzystać z utworu w postaci obiektu budowlanego, jego rysunku, planu lub innego ustalenia w celu odbudowy lub remontu obiektu budowlanego.
W związku z tym stwierdzić można, że obiekt budowlany to szczególna postać ustalenia projektu architektonicznego, gdyż po pierwsze jest to postać docelowa, po drugie posiadająca największą wartość, po trzecie zaś przekładająca się najczęściej na jeden egzemplarz projektu (z wyjątkiem tzw. projektów typowych, przeznaczonych do ich wielokrotnego zastosowania przy realizacji większej liczby obiektów, które jednak w celu ich wykonania wymagają sporządzenia dostosowanej do indywidualnych uwarunkowań inwestycyjnych dokumentacji projektowej).
Z art. 335 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wynika, że właściciel obiektu, jeśli nie nabył stosownych uprawnień z zakresu prawa autorskiego, może bez zgody projektanta korzystać z projektu, według którego obiekt został wzniesiony, tylko w celu jego remontu lub odbudowy.
W pozostałym zakresie, z formalnego punktu widzenia, właściciel obiektu powinien uzyskać zgodę projektanta lub innego uprawnionego podmiotu na prowadzenie prac (robót) przy obiekcie – oczywiście jeśli są to prace, które mają wpływ na projekt, wymagające wprowadzenia do pierwotnej koncepcji projektowej stosownych zmian, zastosowania innego, zależnego projektu, np. projektu przebudowy, czy też wykorzystania projektu w zakresie określonych pól eksploatacji (wyszczególnia je art. 50 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
O ograniczeniach w tym zakresie świadczy najwymowniej znajdujący zastosowanie także do projektów architektonicznych art. 49 ust. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Przepis ten stwierdza, że nawet następca prawny, który nabył całość majątkowych praw autorskich, nie może bez zgody twórcy, czyli w rozpatrywanym przypadku projektanta, czynić zmian w utworze, chyba że są one spowodowane oczywistą koniecznością, a twórca nie miałby słusznej podstawy im się sprzeciwić.
Choć obiekt nie jest utworem, dokonanie zmian w obiekcie może być rozpatrywane w kategoriach zmiany w utworze (projekcie), gdyż obiekt wykonywany jest zgodnie z projektem, wobec czego zmiana w obiekcie, np. w jego konstrukcji, jest zmianą w stosunku do pierwotnej wersji projektu architektoniczno-budowlanego, na który składa się m.in. opis techniczny, obejmujący też układ konstrukcyjny obiektu (par. 11 ust. 2 pkt 3 powołanego rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r.).
Rafał Golat
radca prawny
