Wśród budowli hydrotechnicznych wielkie zapory wodne są obiektami szczególnymi ze względu na konsekwencje ewentualnej katastrofy, obejmujące zazwyczaj ofiary śmiertelne, wielkie straty materialne, zniszczenie środowiska naturalnego, oraz znikomą akceptację społeczną ryzyka związanego z eksploatacją zapór.
Wśród budowli hydrotechnicznych wielkie zapory wodne są obiektami szczególnymi ze względu na konsekwencje ewentualnej katastrofy, obejmujące zazwyczaj ofiary śmiertelne, wielkie straty materialne, zniszczenie środowiska naturalnego, oraz znikomą akceptację społeczną ryzyka związanego z eksploatacją zapór.
Fot. 1. Zapora w Porąbce na Sole/fot. Ryszard Stawski
Okresowe kontrole stanu technicznego (ang. periodic inspections, formal inspections, general inspections) stanowią główny składnik kompleksowo wykonywanej weryfikacji bezpieczeństwa zapory. Powinny być wykonywane przez wysoko kwalifi kowanych fachowców, posiadających doświadczenie zawodowe związane z zaporami wodnymi. Za niedopuszczalne uważa się wykonywanie takich kontroli przez pracowników właściciela (zarządcy) zapory. Można spotkać następujące zalecenia odnośnie do typowych częstotliwości wykonywania takich kontroli.
W pierwszych 4 latach eksploatacji zapory, licząc od zakończenia pierwszego napełnienia zbiornika – co 1 rok.
W kolejnych 4 latach eksploatacji – co 2 lata.
W następnych latach eksploatacji – wydłużenie okresu (jednak nie dłużej niż do 5 lat) w zależności od poprzednich okresowych wyników kontroli stanu technicznego.
Pośrednie kontrole stanu technicznego (ang. intermediate inspections, routine inspection), zwykle coroczne, wykonuje się wówczas, gdy odstęp pomiędzy okresowymi kontrolami stanu technicznego przekracza 1 rok. Podstawowym zadaniem kontroli pośrednich jest sprawdzenie sprawności:
urządzeń, instalacji oraz wyposażenia – niezbędnych dla bezpiecznej eksploatacji zbiornika. W jej ramach dokonuje się także przeglądu wizualnego zapory i zbiornika, mającego sprawdzić, czy nie pojawiły się zjawiska mogące świadczyć o pogorszeniu stanu technicznego. Kontrola pośrednia wykonywana jest zazwyczaj przez techniczny personel właściciela (zarządcy) zapory. Wymaga się jednak, aby osoby prowadzące kontrolę posiadały uprawnienia zawodowe wymagane do nadzorowania obsługi przedmiotowych obiektów, urządzeń, instalacji i wyposażenia.
Bieżące kontrole stanu technicznego (ang. informal inspection) mają zapewnić szybką, praktycznie ciągłą, wizualną kontrolę zapory pod względem ewentualnego pojawienia się zjawiska mogącego świadczyć o pogorszeniu stanu technicznego lub wręcz stanowić zwiastun początków awarii czy katastrofy obiektu. W literaturze (np. Biuletyn ICOLD nr 68) podkreśla się bardzo duże znaczenie bieżących kontroli dla bezpiecznej eksploatacji tych obiektów, może ona bowiem wykryć stan zagrożenia, zanim to wykaże nawet najbardziej nowoczesna aparatura kontrolno-pomiarowa (nie zawsze czujniki są w stanie rozpoznać zagrożenie, jeżeli odległość uszkodzenia występuje w większej odległości od najbliższego, zainstalowanego czujnika).
{mospagebreak}
W 1996 r. miała miejsce awaria kanadyjskiej zapory W.A.C. Bennett Dam o wysokości 183 m. W tej nowoczesnej i nasyconej aparaturą kontrolno-pomiarową zaporze nasypowej zjawiska wykraczające poza normalne zachowanie się obiektu (jak się okazało objawy przebicia hydraulicznego, wymagającego skomplikowanego i kosztownego remontu) spostrzegli ludzie. Aparatura kontrolno-pomiarowa nie sygnalizowała wówczas żadnych ostrzeżeń!!!
Fot. 2. Zapora w Dobczycach na Rabie/fot. Ryszard Stawski
Bieżącą kontrolę stanu technicznego prowadzi personel zapory, głównie przy okazji zwykłych zajęć. Od pracowników prowadzących kontrolę bieżącą nie wymaga się formalnego wykształcenia w zakresie inżynierii wodnej. Powinni jednak być to pracownicy dysponujący doświadczeniem zawodowym związanym z zaporami i odpowiednio przeszkoleni, aby mogli prawidłowo rozpoznać „zjawisko mogące stanowić zwiastun awarii czy zbliżającej się katastrofy zapory”.
Specjalne kontrole stanu technicznego (ang. special inspection) wykonuje się z inicjatywy właściciela (zarządcy) zapory niezwłocznie po wystąpieniu niezwykłych okoliczności, jak na przykład: wielka powódź, niszczące trzęsienie ziemi, akt wandalizmu skutkujący uszkodzeniem urządzeń, instalacji lub konstrukcji zapory. Do kontroli specjalnych można zaliczyć także kontrole zarządzane przez właściwe organy kontrolne administracji publicznej. Zakres specjalnej kontroli stanu technicznego jest ustalany indywidualnie, w zależności od potrzeb.Kwalifi kacje osób ją wykonujących nie mogą być niższe od wymaganych w przypadku kontroli okresowych.
Jak w świetle powyższych uwag powinna brzmieć odpowiedź na pytanie zawarte w tytule? Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane w tekście podstawowym zajmuje się najważniejszym rodzajem kontroli, tzw. kontrolami okresowymi. Obejmuje swoją jurysdykcją także wysokie zapory wodne, ustalając podstawowe wymagania w sposób nie kolidujący ze specyfiką wielkich zapór wodnych – jednak poza problemem kwalifi kacji zawodowych wymaganych od osób prowadzących kontrole. Wymóg ograniczający się jedynie do posiadania uprawnień budowlanych, który być może jest zupełnie wystarczający w przypadku budynków, jest w przypadku wielkich zapór wodnych wymogiem nie zawsze wystarczającym. Chodzi bowiem o wysoko kwalifikowanych fachowców, posiadających co najmniej kilkunastoletnie doświadczenie zawodowe związane z zaporami wodnymi. Oczywiście, w tekście podstawowym Prawo budowlane nie może ustalać wszystkich regulacji prawnych uwzględniających specyfi kę budownictwa hydrotechnicznego, szczególnie wielkich zapór wodnych. Dlatego za wielkie zaniedbanie legislacyjne należy uznać brak jak dotąd rozporządzenia wykonawczego, które podobnie, jak to robi stosowne rozporządzenie wykonawcze w sprawie warunków technicznych użytkowania budynków mieszkalnych (Dz.U. 1999 r., Nr 74, poz. 836), regulowałoby warunki techniczne użytkowania budowli hydrotechnicznych, w tym zasady wykonywania kontroli stanu technicznego. Należy mieć nadzieję, że zostanie wkrótce opracowane, przez kompetentne osoby, i w prawidłowy sposób uwzględni specyfikę wielkich zapór wodnych, nie lekceważąc doświadczenia krajów, które zapór takich mają zdecydowanie więcej niż Polska.
{mospagebreak}
Fot. 3. Zapora w Porąbce/fot. Ryszard Stawski
Zagadnieniem kontroli stanu technicznego budowli piętrzących zajmuje się także ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne. Wprowadza ona obowiązek wykonywania badań i pomiarów umożliwiających cenę stanu oraz bezpieczeństwa udowli piętrzącej (art. 64 ust. 3) oraz ustanawia wykonawcę tych badań. Stanowi o tym art. 64 ust. 4: W ramach realizacji obowiązku, o którym mowa w ust. 3, budowle piętrzące stanowiące własność Skarbu Państwa, zaliczone na podstawie przepisów ustawy – Prawo budowlane do I lub II klasy, poddaje się okresowym badaniom wykonywanym przez ośrodek technicznej kontroli zapór Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Cytowane przepisy Prawa wodnego, a szczególnie praktyka ich stosowania, jakby nie uwzględniają faktu, że zagadnienie kontroli stanu technicznego obiektów budowlanych jest już regulowane Prawem budowlanym. Z przepisów Prawa wodnego nie wynika bowiem, czy opracowania dotyczące oceny stanu technicznego, wykonywane na podstawie art. 64 Prawa wodnego, zastępują wymagane przez Prawo budowlane okresowe kontrole stanu technicznego obiektów budowlanych, czy też mają być opracowaniami spoza domeny Prawa budowlanego, robionymi wyłącznie na potrzeby własne Ministerstwa Środowiska (jeżeli tak, to powstaje pytanie, czy jest to zgodne z obowiązkiem oszczędnego dysponowania funduszami publicznymi). W Prawie wodnym brak jest warunków, jakie powinny spełniać opracowania wykonywane na podstawie art. 64 oraz jakimi uprawnieniami zawodowymi powinni dysponować ich faktyczni wykonawcy. Może to sprzyjać powstawaniu ocen stanu technicznego zawierających błędy, które trudno tłumaczyć inaczej niż brakiem kwalifikacji zawodowych. Trudno oprzeć się wrażeniu, że te przepisy, formułowane po raz pierwszy w dość odległych czasach, rażą obecnie pewnym anachronizmem, gdy zważy się na zaszłe w międzyczasie zmiany zarówno ustrojowe, jak i w technice prowadzenia obserwacji (obecnie w dużej mierze pomiary są wykonywane przez zarządzających obiektem także za pomocą automatycznych systemów akwizycji danych). Aby uniknąć ewentualnych niepożądanych skutków nieporozumień, konieczna jest inicjatywa ustawodawcza idąca w kierunku skoordynowania wymogów Prawa wodnego z wymaganiami Prawa budowlanego w zakresie tak ważnego problemu, jakim jest kontrola stanu technicznego i bezpieczeństwa hydrotechnicznych obiektów budowlanych, szczególnie wielkich zapór wodnych.
{mospagebreak}
Podsumowując, można się zgodzić z tezą, że fakt prowadzenia obecnie w sposób zapewne poprawny kontroli stanu technicznego na wielu zaporach nie pozwala na powierzenie bezpieczeństwa wielkich zapór wodnych wyłącznie: dobrej woli, dobrej tradycji czy wprost szczęśliwym zbiegom okoliczności. Niezbędne jest także dobre prawo i jego skuteczna egzekucja. Zdaniem autora poza zmianami legislacyjnymi i opracowaniem kompetentnych poradników inżynierskich potrzebne są zmiany organizacyjne. Szczególnie pożądane byłoby merytoryczne i osobowe wzmocnienie Państwowego Nadzoru Budowlanego, by mógł jeszcze sprawniej stać na straży jakości prowadzenia kontroli stanu technicznego tak odpowiedzialnych budowli.
mgr inż JERZY FLORKOWSKI
rzeczoznawca budowlany w specjalności inżynierii wodnej
Piśmiennictwo
1. PERIODIC INSPECTION AND CONTINUING EWALUATION OF COMPLETED CIVIL WORKS STRUKTURES. ER 1110-2-100, U.S. Army Corps of Engineers, 1985 r.
2. DAM SAFETY GUIDELINES, ICOLD, Bulletin No. 59, 1987 r.
3. MONITORING OF DAMS AND THEIR FOUNDATION. State of the art. ICOLD, Bulletin No. 68, 1989 r.
4. W. Hrabowski, A Stanke, Oceny stanu technicznego i bezpieczeństwa obiektów hydrotechnicznych. IX Konferencja Technicznej Kontroli Zapór. Rytro, 2001 r.
5. FEDERAL GUIDELINES FOR DAM SAFETY. U.S. Federal Emergency Management Agency, 2004 r.
ZAMÓW PRENUMERATĘ
Artykuł zamieszczony
w „Inżynierze budownictwa”,
maj 2007.
