Ustawa o ochronie sygnalistów zawiera szereg definicji i wyliczeń, dlatego w artykule skoncentrujemy się na kwestiach najważniejszych z punktu widzenia inżyniera budownictwa.
W dniu 25 września 2024 r. weszła w życie ustawa o ochronie sygnalistów. Stanowi ona podstawę do zgłaszania przez inżynierów budownictwa nieprawidłowości w firmach budowlanych, ale też pozwala na wzięcie pod lupę ich własnej pracy.
Czego dotyczy ustawa o sygnalistach
Ustawa z 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów [1] (dalej: ustawa) reguluje m.in. warunki objęcia ochroną sygnalistów zgłaszających lub ujawniających publicznie informacje o naruszeniach prawa oraz środki tej ochrony.
Punkt wyjścia stanowi informacja o naruszeniu prawa, w tym uzasadnione podejrzenie dotyczące zaistniałego lub potencjalnego naruszenia prawa, do którego doszło lub prawdopodobnie dojdzie w:
- podmiocie prawnym (np. w firmie budowlanej), w którym sygnalista uczestniczył w procesie rekrutacji lub innych negocjacji poprzedzających zawarcie umowy, pracuje lub pracował, lub
- innym podmiocie prawnym, z którym sygnalista utrzymuje lub utrzymywał kontakt w kontekście związanym z pracą.
Do tej definicji należy włączyć również informację dotyczącą próby ukrycia takiego naruszenia prawa.
Za naruszenie prawa ustawa o sygnalistach wprost uznaje działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa, dotyczące m.in.:
- korupcji,
- zamówień publicznych,
- bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami,
- bezpieczeństwa transportu,
- ochrony środowiska,
- ochrony konsumentów.
Zgłoszeń można dokonywać w ramach procedury zgłoszeń wewnętrznych, którą wdrożyły zobowiązane lub chętne podmioty prawne, oraz w ramach obowiązujących od 25 grudnia 2024 r. zasad zgłoszeń zewnętrznych.
>>> Pokolenie X w budownictwie
>>> Analiza wynagrodzeń inżynierów z uprawnieniami budowlanymi
Szanse dla inżyniera budownictwa
Na mocy nowych przepisów inżynier budownictwa:
- będzie mógł dokonać zgłoszenia naruszenia prawa jako sygnalista albo
- może wystąpić w roli osoby pomagającej sygnaliście w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą – przy czym z tytułu zgłoszenia podlega on w obu przypadkach ochronie przewidzianej ustawą.
WAŻNE
Inżynier budownictwa, dzięki zgłoszeniu, może doprowadzić do zajęcia się nieprawidłowościami, niezależnie od tego, czy firma budowlana jest jego pracodawcą, czy też zatrudnia go na innej podstawie, np. w ramach umowy cywilnoprawnej z jednoosobowym przedsiębiorcą.
Za sygnalistę ustawa uważa bowiem osobę fizyczną, która zgłasza lub ujawnia publicznie (przekazuje do wiadomości publicznej, np. do prasy) informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą, w tym np.:
- pracownika;
- pracownika tymczasowego;
- osobę świadczącą pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej;
- przedsiębiorcę;
- praktykanta.
Ustawa o sygnalistach znajdzie zastosowanie także do wymienionych osób fizycznych w przypadku zgłoszenia lub ujawnienia publicznego informacji o naruszeniu prawa, uzyskanej w kontekście związanym z pracą przed nawiązaniem stosunku pracy lub innego stosunku prawnego stanowiącego podstawę:
- świadczenia pracy lub usług lub
- pełnienia funkcji w podmiocie prawnym lub na rzecz tego podmiotu, lub
- pełnienia służby w podmiocie prawnym – lub już po ich ustaniu.
WAŻNE
Ustawa o sygnalistach stanowi również szansę dla prowadzących mniejsze firmy budowlane (podwykonawców) w związku z nieprawidłowościami zauważonymi u ich dużych zleceniodawców.
Wspomniany kontekst związany z pracą to przeszłe, obecne lub przyszłe działania związane z wykonywaniem pracy na podstawie:
- stosunku pracy lub
- innego stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług, lub
- pełnienia funkcji w podmiocie prawnym lub na rzecz tego podmiotu, lub
- pełnienia służby w podmiocie prawnym, – w ramach których uzyskano informację o naruszeniu prawa oraz istnieje możliwość doświadczenia działań odwetowych.
PRZYKŁAD
Inżynier budownictwa może zostać sygnalistą np. jako:
- pracownik firmy deweloperskiej zgłaszający naruszenia przepisów o prawach konsumentów,
- zleceniobiorca w firmie budowlanej zgłaszający nieprawidłowości przy udziale takiej firmy w przetargach,
- podwykonawca firmy budowlanej (jednoosobowa działalność gospodarcza) mający wątpliwości co do bezpieczeństwa zastosowanych przez zlecającego produktów – przy czym od 25 grudnia 2024 r. można od razu dokonać zgłoszenia zewnętrznego, nie dokonując zgłoszenia wymienionym podmiotom.
>>> Profil zawodowy inżynierów posiadających uprawnienia budowlane
>>> Kiedy inżynier budownictwa zmienia branżę?
Ustawa o sygnalistach – na co należy uważać
Przede wszystkim to sam inżynier budownictwa może zostać „osobą, której dotyczy zgłoszenie”. Nie może on wówczas utrudniać złożenia zgłoszenia, podejmować działań odwetowych zdefiniowanych w ustawie oraz bezprawnie uzyskiwać i ujawniać danych osobowych sygnalisty. Za naruszenie przepisów grozi grzywna lub kara ograniczenia albo pozbawienia wolności.
Inżynier jako sygnalista podlega ochronie określonej w rozdziale 2 ustawy od chwili dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego, jednak pod warunkiem że miał uzasadnione podstawy sądzić, że informacja będąca przedmiotem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego:
- jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego oraz
- stanowi informację o naruszeniu prawa.
Ponadto osoba, która poniosła szkodę z powodu świadomego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nieprawdziwych informacji przez sygnalistę, ma prawo do otrzymania odszkodowania lub zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych od sygnalisty, który dokonał takiego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego. Dlatego należy zawsze unikać pomówień.
Z kolei uzyskanie informacji będących przedmiotem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego lub dostęp do takich informacji nie mogą stanowić podstawy odpowiedzialności, o ile takie uzyskanie lub taki dostęp nie stanowią czynu zabronionego.
Przepisy rozdziału 5 ustawy ograniczają dodatkowo możliwość dokonania ujawnienia publicznego (zasadniczo trzeba najpierw zgłosić sprawę odpowiednim podmiotom, a warunkiem skorzystania z ochrony jest brak terminowej reakcji po ich stronie). Można tego jednak dokonać z pewnymi wyjątkami.
PRZYKŁAD
Ujawnienia publicznego można dokonać, gdy w przypadku „zgłoszenia zewnętrznego” – a zatem zgłoszenia do Rzecznika Praw Obywatelskich albo organów publicznych pośrednio wskazanych w ustawie – istnieje niewielkie prawdopodobieństwo skutecznego przeciwdziałania naruszeniu prawa z uwagi np. na istnienie zmowy między organem publicznym a sprawcą naruszenia.
Działania odwetowe
Istotą ochrony zawartej w ustawie jest zakaz działań odwetowych. Złamanie zakazu grozi zastosowaniem przepisów karnych ustawy oraz zasad ochrony opisanych w dalszej części artykułu.
WAŻNE
Wobec sygnalisty nie można podejmować działań odwetowych ani próby lub groźby zastosowania takich działań.
Jeżeli praca była, jest lub ma być świadczona na podstawie stosunku pracy, wobec sygnalisty nie mogą być podejmowane działania odwetowe, polegające np. na:
- wypowiedzeniu lub rozwiązaniu bez wypowiedzenia stosunku pracy,
- obniżeniu wysokości wynagrodzenia za pracę,
- niekorzystnej zmianie miejsca wykonywania pracy lub rozkładu czasu pracy,
- mobbingu,
- wstrzymaniu udziału lub pominięciu przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe.
Za działania odwetowe z powodu dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego przepisy uważają także próbę lub groźbę zastosowania takich środków.
WAŻNE
Ciężar udowodnienia, że określone podjęte działanie nie stanowi działania odwetowego, spoczywa na pracodawcy.
Jeżeli praca lub usługi były, są lub mają być świadczone na podstawie innego niż stosunek pracy stosunku prawnego, stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji lub służby, wymienione zasady należy stosować odpowiednio, o ile charakter wspomnianych prac, usług, funkcji lub służby nie wyklucza zastosowania wobec sygnalisty takiego działania.
Jeżeli praca lub usługi były, są lub mają być świadczone na podstawie innego niż stosunek pracy stosunku prawnego, stanowiącego podstawę świadczenia wymienionych prac, usług, funkcji lub pełnienia służby, dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nie może stanowić podstawy działań odwetowych ani próby lub groźby zastosowania działań odwetowych, obejmujących zwłaszcza:
- wypowiedzenie umowy, której stroną jest sygnalista, w szczególności dotyczącej sprzedaży lub dostawy towarów lub świadczenia usług, odstąpienie od takiej umowy lub rozwiązanie jej bez wypowiedzenia;
- nałożenie obowiązku lub odmowę przyznania, ograniczenie lub odebranie uprawnienia, zwłaszcza koncesji, zezwolenia lub ulgi.
Tego typu zapisy mają znaczenie np. wtedy, gdy inżynier budownictwa – jako sygnalista zgłaszający nieprawidłowość w jednostce sektora publicznego – może wskutek dokonania zgłoszenia stracić umowę dotyczącą wykonywania określonych usług dla takiego podmiotu.
Ustawa o sygnalistach – na czym polega ochrona
Przede wszystkim dane osobowe sygnalisty, pozwalające na ustalenie jego tożsamości, zasadniczo nie mogą podlegać ujawnieniu nieupoważnionym osobom, chyba że za jego wyraźną zgodą.
Przepisy o ochronie danych osobowych zawarte w omawianej ustawie szczegółowo przedstawiają kwestie zabezpieczeń oraz odstępstw w tym zakresie.
PRZYKŁAD
Ujawnienie może nastąpić, gdy stanowi ono konieczny i proporcjonalny obowiązek wynikający z przepisów w związku z postępowaniami wyjaśniającymi prowadzonymi przez organy publiczne lub postępowaniami przygotowawczymi lub sądowymi prowadzonymi przez sądy, w tym w celu zagwarantowania prawa do obrony przysługującego osobie, której dotyczy zgłoszenie.
Jeżeli do szkody dojdzie (np. wystąpią działania odwetowe), sygnaliście przysługuje zasadniczo odszkodowanie lub zadośćuczynienie.
WAŻNE
Sygnalista, wobec którego dopuszczono się działań odwetowych, ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej określone przez GUS lub prawo do zadośćuczynienia.
Dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nie może stanowić podstawy odpowiedzialności, np.:
- dyscyplinarnej lub
- za szkodę z tytułu naruszenia praw innych osób lub obowiązków określonych w przepisach (np. w przedmiocie zniesławienia czy też obowiązku zachowania tajemnicy, w tym tajemnicy przedsiębiorstwa, z uwzględnieniem wyłączeń stosowania ustawy z art. 5). – pod warunkiem że sygnalista miał uzasadnione podstawy sądzić, iż zgłoszenie lub ujawnienie publiczne jest niezbędne do ujawnienia naruszenia prawa zgodnie z ustawą.
Tym samym, w przypadku wszczęcia postępowania prawnego dotyczącego wspomnianej odpowiedzialności, sygnalista może wystąpić o jego umorzenie.
Co więcej, inżynier budownictwa nie może zrzec się (np. w umowie) wymienionych praw ani przyjąć na siebie odpowiedzialności za szkodę powstałą z powodu dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego. Nie dotyczy to przyjęcia odpowiedzialności za szkodę powstałą z powodu świadomego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nieprawdziwych informacji.
Ponadto postanowienia aktów prawnych, o których mowa w art. 9 § 2 Kodeksu pracy [2] (np. układów zbiorowych pracy), nie obowiązują w zakresie, w jakim bezpośrednio lub pośrednio wyłączają lub ograniczają prawo do dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego, lub przewidują stosowanie środków odwetowych.
Za nieważne należy uznać również – w zakresie, w jakim bezpośrednio lub pośrednio wyłączają lub ograniczają prawo do dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego, lub przewidują stosowanie środków odwetowych – postanowienia:
- umów o pracę oraz innych aktów, na podstawie których powstaje stosunek pracy lub które kształtują prawa i obowiązki stron stosunku pracy;
- umów oraz innych aktów, na podstawie których jest świadczona praca lub usługi, są dostarczane towary lub jest dokonywana sprzedaż, innych niż wymienione powyżej.
Przepisami o ochronie objęto także:
- osoby pomagające sygnaliście w dokonaniu zgłoszenia oraz osoby z nim powiązane (jako najbliżsi członkowie rodziny, którzy mogą pracować w podmiocie objętym zgłoszeniem lub jako jego podwykonawcy i z tego tytułu mogą doświadczyć działań odwetowych);
- osoby prawne lub inne jednostki organizacyjne pomagające sygnaliście lub z nim powiązane, np. stanowiące jego własność lub go zatrudniające.
Maciej Lipka
specjalista w zakresie prawa oświatowego i ochrony danych osobowych
Literatura
- Ustawa z dnia 14 czerwca 2024 o ochronie sygnalistów (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 928).
- Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1465).
