Michajłowska cerkiew pw. św. Michała w Synkowiczach jest interesującym przykładem zabytku prawosławnej architektury. Połączone tu zostały dwa style: gotycki i bizantyjski, oraz dwie funkcje: obronna i miejsca kultu.
Cerkiew jest uważana za najstarszą cerkiew typu obronnego na Białorusi. W 2009 r. świątynia wraz z dwiema innymi białoruskimi cerkwiami obronnymi w Murowance i Kamajach została zgłoszona przez białoruskich naukowców jako kandydat na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Dokładnie nie wiadomo, kiedy cerkiew została wzniesiona. V.A. Čanturija uznał ją za najstarszą spośród cerkwi obronnych, a M.A. Tkačev na podstawie gotyckiej konstrukcji i gwiaździstych sklepień wnioskuje, iż powstała najwcześniej pod koniec XV lub na początku XVI w. Na temat cerkwi istnieje także kilka legend. Jedna z nich głosi, że jest to przebudowany pruski zamek z końca XIV w., inna zaś, iż w okolicznych lasach ukrywał się książę Witold przed pogonią Jagiełły, a w akcie wdzięczności ufundował tę właśnie cerkiew. Najczęściej historycy białoruskiej architektury zgadzają się jednak z tezą, że świątynia ta została założona przez wielkiego hetmana litewskiego Konstantego Ostrogskiego, który ufundował także cerkiew św. Trójcy w Wilnie. Początkowo była ona świątynią prawosławną, następnie po zawarciu w 1596 r. unii brzeskiej została przejęta przez unitów.
Cerkiew w Synkowiczach (fot. Anna Radziukiewicz)
Przebudowano ją w latach 1880–1881: zmieniono dach, wybudowano kruchtę i kopułę nad apsydą, a kopułę nad centralną częścią świątyni rozebrano. W 1891 r. przed świątynią wzniesiono dwukondygnacyjną wieżę. W okresie międzywojennym działała tu prowadzona przez jezuitów parafia obrządku bizantyjsko-słowiańskiego (neounicka). Po 1934 r. świątynia stała się ośrodkiem parafii rzymskokatolickiej. Została ona zlikwidowana przez Rosjan w 1945 r., dlatego po II wojnie światowej cerkiew była zamknięta i służyła jako magazyn. W 1990 r. przejęli ją prawosławni i przywrócili do kultu. W 2006 r. Grodzieńska Obwodowa Izba Deputowanych zatwierdziła program ochrony i rozwoju kultury w obwodzie grodzieńskim, który m.in. przewidywał renowację cerkwi obronnej w Synkowiczach. W wyniku tych działań w 2007 r. odnowiono wieżę, a w samej świątyni rozpoczęto remont. Jest on z pewnymi przestojami prowadzony do dzisiaj.
Budowla jest gotycka, trójnawowa oparta na planie czworoboku z trzema apsydami, z których środkowa jest nieco szersza i głębsza. W halowym, trójprzęsłowym wnętrzu zachowało się oryginalne sklepienie krzyżowe. Jest ono kryte wysokim dwuspadowym dachem. Ściany mają grubość 1,5 m. W narożach zostały umiejscowione cztery wieżyczki z otworami strzelniczymi, z których frontowe są ośmioboczne na rzucie kwadratu, a tylne cylindryczne. Elewacje boczne są oszkarpowane. W górnej części ścian ciągną się machikuły (elementy obronne). Fasadę wieńczy wysoki, trójkątny szczyt.
G.A. Lavreckij zauważa, że na temat tej cerkwi znajduje się wzmianka w tzw. akcie wizytacji z 1760 r. Wymieniona w nim jest wyżej wspomniana kopuła nad częścią centralną. W związku z tym cerkiew w Synkowiczach można zaliczyć do grupy świątyń typu obronnego o pięciu wieżach, do której należą także cerkwie w Supraślu i Wilnie. Oprócz tego niektóre rozwiązania architektoniczne wskazują na pewne podobieństwa z zamkiem w Mirze. Przykłady takich podobieństw podaje M.A. Tkačev, a są to m.in. głębokie blendy na szczycie frontonu. Według niego w każdej narożnej wieży znajdował się grobowiec. Z kolei V.A. Čanturija wśród elementów gotyckich cerkwi wymienia: ostre łuki otworów okiennych, wysoki dach z ostrym szczytem, sklepienie gwiaździste znajdujące się w prawej apsydzie, natomiast za elementy bizantyjskie uznaje frontony cerkwi przecięte licznymi dekoracyjnymi blendami. Stwierdza on, iż formy zachodnioeuropejskie zostały tu przetworzone przez miejscowych artystów, co czyni świątynię zabytkiem oryginalnym o światowym znaczeniu.
Reasumując, należy stwierdzić, że warto, aby obiekt ten został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, gdyż pozwoli to pozyskać dodatkowe fundusze na renowację świątyni.
Sylwia Tyszka
Bibliografia
1. M. Arszyński, T. Mroczka, Polska sztuka gotycka, t. I–II, Warszawa 1995.
2. V.A. Čanturija, Istoriă architektury Belarusi, Mińsk 1985.
3. Z. Hauser, Nowy ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Białorusi, Warszawa 2005.
4. G.A. Lavreckij, Pravoslavnoje zodčestvo Belarusi, Mińsk 1995.
5. M.A.Tkačev, Zamki Belarusi, Mińsk 2001.
http://www.kresy.pl/?zobacz/cerkiew-obronna-w-synkowiczach
