Birma będąca w przeszłości pod wpływem mongolskich najazdów i brytyjskiej kolonizacji stworzyła nową, własną kulturę.
Birma, inna nazwa Myanmar, leży w Azji Południowo-Wschodniej nad Zatoką Bengalską i Morzem Andamańskim. Obszary górskie zajmują północną, wschodnią i zachodnią część kraju. W północnej części kraju, przy granicy z Chinami, góry osiągają wysokość 5881 m. Główną rzeką Birmy jest Irawadi, która wypływa z Wyżyny Tybetańskiej w Chinach, a przy ujściu do Morza Andamańskiego tworzy ogromną deltę. Połowę powierzchni kraju zajmują lasy monsunowe, w których dominuje charakterystyczne dla Birmy drzewo tekowe. Kraj należy do obszarów nawiedzanych przez trzęsienia ziemi.
Nazwa Birma była używana oficjalnie w czasach kolonialnych jako nazwa angielskiej kolonii, natomiast naród birmański zawsze używał nazwy Myanmar. Junta wojskowa w 1989 r. przyjęła nazwę kraju Myanmar. Największym miastem jest Rangun, drugie miejsce zajmuje Mandalaj. Dominującą religią jest buddyzm. Birma jest jednym z trzech krajów, które nie przyjęły systemu metrycznego.
W codziennym użyciu nadal się stosuje tradycyjne birmańskie jednostki miar i wag. Powszechnie stosowaną jednostką masy jest 1 viss, w przeliczeniu to ok. 1,633 kg. W użyciu są też jednostki angielskie, będące pozostałością z czasów kolonialnych.
Pagoda Szwedagon
Gospodarka Birmy jest oparta na uprawie ryżu oraz przemyśle drzewnym. Powszechne w Birmie drewno tekowe posiada dużą zawartość substancji oleistych, co powoduje, że nie nasiąka wodą i jest odporne na działanie czynników zewnętrznych. Znaczne zasoby surowców mineralnych są wykorzystywane w niewielkim stopniu. Głównym bogactwem Birmy jest jadeit oraz kamienie szlachetne, głównie rubiny i szafiry. Eksploatacja jadeitu jest dla Birmy bardziej dochodowa niż wydobycie ropy naftowej, metali szlachetnych i drewna tekowego. Z Birmy pochodzi 90% światowego jadeitu. Najpiękniejsze okazy, zwane jadeitem cesarskim, wydobywa się w górach pod Himalajami. Głównym odbiorcą tego minerału są Chiny, a właściwie chińscy przemytnicy.
Drugą najbardziej dochodową kopaliną są rubiny i szafiry. Rubin jest czerwoną, a szafir niebieską odmianą korundu. Rubiny występują we wszelkich odcieniach barwy czerwonej, jednak najcenniejsze i najbardziej poszukiwane, tzw. odcień gołębiej krwi, są te o barwie czerwonej z odcieniem niebieskim. Szafir bardzo rzadko występuje w przyrodzie, a pod względem twardości jest na drugim miejscu po diamencie.
Architektura birmańska jest związana z powstaniem w XI w. na tym terenie buddyjskiego królestwa Pagan.
Najstarszym typem budowli buddyjskiej jest stupa. Pierwsze stupy powstały po śmierci Buddy, kiedy podzielono jego szczątki na osiem części i nad każdą z nich usypano ziemny kopiec. Około III w. p.n.e. rozgrzebano kilka z nich, a znalezione prochy porozdzielano dla budowanych nowych stup. Odgrywały one rolę relikwiarza.
W Birmie stupa nazwana jest pagodą (birm. paya). Stupy nie zawierają wewnętrznej przestrzeni dostępnej dla wiernych, gdyż są to relikwiarze, w których spoczywają autentyczne lub domniemane relikwie Buddy. Stupy mogą mieć różne kształty, w architekturze birmańskiej wyróżniają się pagody mające kształt dzwonu. Powierzchnia pagód w ważnych ośrodkach kultu pokryta jest warstwą złota, nakładanego w warstwach jako cienka blacha.
Pagodę otacza kamienne ogrodzenie zwane wediką, z czterema ozdobnymi bramami, zwanymi toranami, które są skierowane w cztery strony świata. Wzdłuż wediki, zgodnie z kierunkiem wędrówki Słońca, odbywał się rytualny obchód wiernych. Charakterystycznym elementem pagody jest dzwonowata kopuła spoczywająca na sześciennej podstawie. Kopułę wieńczy iglica z parasolem. W Azji Południowo-Wschodniej oprócz pagód, będących grobowcem – relikwiarzem, są jeszcze świątynie modlitewne poświęcone Buddzie.
Pagoda Szwedagon
Największym dziedzictwem birmańskiej architektury są świątynie w Pagan, położonym nad brzegiem rzeki Irawadi. To zabytkowy kompleks z ponad dwoma tysiącami świątyń i pagód budowanych między IX a XIII w. Wszystkie wybudowane z cegły. Tradycje murowanych budowli zapoczątkowane w III w. pochodzą z kultury Pyu.
Strukturę pionową architektury Paganu stanowi piramida z kilkoma tarasami oraz ze stupą umieszczoną na szczycie. Spotyka się dwie odmiany tego układu: stupa może spoczywać bezpośrednio na najwyższym z tarasów lub też na najwyższym tarasie może stać wieża o wypukłych ścianach, a dopiero na niej stupa. Bezpośrednio ze sztuką Paganu wiąże się sztuka dekorowania budowli sakralnych. Najpopularniejsze motywy płaskorzeźb to kwiaty i zwierzęta (dominują lwy, słonie oraz smoki). Często spotyka się rzeźby postaci Buddy oraz postacie mitologiczne.
Ze względu na stosowane typowe rozwiązania konstrukcyjne architekturę Paganu dzieli się na okres wczesny oraz architekturę okresu późnego. W okresie wczesnym (850-1120 r.) dominują budynki jednokondygnacyjne. Wnętrza są słabo oświetlone, okna zaopatrzone w przesłony. Charakterystyczne są łuki półkoliste. Przykładem tej architektury są pagoda Shwezigon i świątynia Ananda. W okresie późnym (1120-1300 r.) pojawiają się świątynie o kilku kondygnacjach, przy czym główny relikwiarz znajduje się na piętrze górnym. Kształt stup przypomina piramidę. Wnętrza są lepiej oświetlone, okna bez przesłon. Dominują sklepienia kolebkowe.
Największa świątynia Paganu – świątynia Dhammayangyi – została wybudowana w 1165 r. Jej charakterystyczną cechą jest wiązanie cegieł. Mur wykonany z cegieł niespajanych zaprawą murarską, ale tak doszlifowanych i dopasowanych, aby w złączu nie mieściło się nawet ostrze szpilki.
W Mingwan położonym na zachodnim brzegu Irawadi, 11 km na północ od Mandalaj, w latach 1791-1812 podjęto się budowy Wielkiej Królewskiej Pagody. Miała być najwyższą pagodą na świecie (170 m). Do czasu przerwania budowy osiągnięto wysokość 53 m. Trzęsienie ziemi w XIX w. uszkodziło pagodę i budowy nie kontynuowano.
Relikwiarz najsłynniejszej birmańskiej złotej pagody Szwedagon w Rangunie zawiera osiem włosów Buddy. Została wybudowana w IX w. Całkowita waga złota pokrywającego powierzchnie zewnętrzne pagody szacowana jest na 9 t. Pagoda wysoka na 99 m jest stożkowatą, ceglaną budowlą pokrytą wieloma warstwami złotych blach. Obwód okrągłej podstawy pagody wynosi 433 m. Podstawę otaczają 64 mniejsze kapliczki oraz 4 większe z posągami Buddy. Iglica kopuły dekorowana jest 4350 diamentami.
Zaprawa murarska stosowana w birmańskim budownictwie zwierała nie tylko składniki wapienne, ale też komponenty substancji klejących pochodzenia roślinnego. Takim składnikiem był olej z drzewa smokrzyn łojodajny (Triadica sebifera) zwany także drzewem łojowym. Z tłustej otoczki nasion tego drzewa produkowano tzw. chiński łój, z którego w dawnych czasach wytwarzano klej służący buddystom do naklejania cienkich złotych blaszek na posągi i ściany.
Pagoda Szwedagon miała w XV w. wielki dzwon z brązu, który ważył 276 t. Dzwon ten został w 1608 r. zrabowany przez portugalskiego pirata Filipe de Brito w celu przetopienia na armaty. Transportowany rzeką do Syriam dzwon utonął wraz ze statkiem. Ze względu na grząskie dno rzeki, mimo wielu prób, dzwonu do dzisiaj nie wyciągnięto.
dr hab. inż. Stefan Gierlotka
Śląska Okręgowa Izba Inżynierów Budownictwa
