Wykonanie technicznie błędne, ale zgodne z projektem nie jest usterką, wykonanie technicznie poprawne, ale niezgodne z projektem jest zaś usterką.
Po uzyskaniu uprawnień budowlanych wyjechałem z kraju i od 25 lat pracuję na stałe w firmie wykonawczej w Niemczech. W tym czasie zrealizowałem wiele różnorodnych obiektów. Większość z nich pod klucz. Po przekazaniu obiektu użytkownikowi byłem odpowiedzialny za obsługę gwarancyjną trwającą zwykle pięć lat. W 2011 r. zostałem oddelegowany do Polski jako kierownik robót wykończeniowych oraz odpowiedzialny za obsługę gwarancyjną ze strony generalnego wykonawcy na budowie Stadionu Miejskiego we Wrocławiu. Chcę podzielić się uwagami z tego okresu.
Prawo budowlane zobowiązuje wykonawcę do realizacji obiektów ściśle z dokumentacją projektową. Detali wykonawczych w dokumentacji budowlanej często brak lub ograniczają się one do cytowania standardowych lub systemowych rozwiązań. W razie niekompletności rysunków detali oznacza to pozostawienie decyzji o sposobie ich wykonania firmie wykonawczej.
Szczegółowa instrukcja użytkowania i pielęgnacji konieczna jest nie tylko dla urządzeń i instalacji technicznych, lecz również dla elementów budowli. Niedostatecznie poinformowany użytkownik może spowodować liczne usterki i nieodwracalne szkody w poprawnie zaprojektowanym i wykonanym obiekcie. W niniejszym artykule podam przykłady braków projektowych i wynikających z tego konsekwencji dla wykonawstwa oraz szkód powstałych na skutek niewłaściwego użytkowania obiektów.
Rys. 1 Przekrój warstw podłogi wejścia na poziomie terenu
Uczestnicy procesu budowlanego i ich podstawowe obowiązki
Według Prawa budowlanego uczestnikami procesu budowlanego są:
inwestor – którego obowiązkiem jest zapewnienie opracowania projektu budowlanego oraz stosownie do potrzeb innych projektów;
projektant – którego obowiązkiem jest opracowanie projektu zgodnie z wieloma ustaleniami, przepisami oraz z zasadami wiedzy technicznej;
inspektor nadzoru inwestorskiego – którego obowiązkiem jest reprezentowanie inwestora na budowie przez sprawowanie kontroli zgodności jej realizacji z projektem i pozwoleniem na budowę, przepisami oraz zasadami wiedzy technicznej;
kierownik budowy – który ma zorganizować i zapewnić wykonanie budowy zgodnie z projektem oraz z obowiązującymi przepisami.
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego w rozdziale 1 par. 1 nie ogranicza zakresu opracowań projektowych na potrzeby związane z wykonywaniem robót budowlanych. Natomiast według art. 20 ust. 3 Prawa budowlanego obowiązkiem projektanta jest wyjaśnienie wątpliwości dotyczących projektu i zawartych w nim rozwiązań.
Podstawy wykonania prac budowlanych są zawarte w rozporządzeniu MI w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Zgodnie z par. 44 [2] budynek powinien być zaprojektowany i wykonany w sposób odpowiadający wymaganiom wynikającym z jego usytuowania i przeznaczenia.
Podsumowując przytoczony stan prawny – podstawą wykonania prac budowlanych jest projekt. Wynika z tego wiodąca rola i szczególna odpowiedzialność projektanta za wykonanie projektu oraz uzupełniania go w razie potrzeby, tak aby wykonanie robót było możliwie wolne od usterek i zgodne z zasadami wiedzy technicznej. Odpowiedzialność związana z dotrzymaniem powyższego spoczywa natomiast głównie na inwestorze i jego inspektorach nadzoru. W realizacji obiektów budownictwa ogólnego pod klucz bierze udział ok. 40 branż budowlanych. Ich bezusterkowa realizacja wymaga ugruntowanej wiedzy teoretycznej oraz posiadania doświadczenia przez wszystkich uczestników procesu budowlanego.
Wykonawca nie występuje w Prawie budowlanym, czyli teoretycznie nie jest uczestnikiem procesu budowlanego.
Rys. 2 Szczegół połączenia ścianki gipsowo-kartonowej do technicznej podłogi podniesionej
Projekt – wymagania i rzeczywistość
Budynek powinien być zaprojektowany i wykonany tak, aby spełniał wymagania wynikające z jego przeznaczenia. Chciałbym na przykładzie działania wilgoci oraz hałasu – dwóch istotnych powodów usterek wykonawczych – zwrócić uwagę na częste braki projektowe i możliwe wynikające z tego usterkowe wykonania.
Moim zdaniem najczęściej występującym powodem usterek budowlanych jest woda opadowa i wilgoć. Zgodnie z par. 315 warunków technicznych [2] budynek powinien być zaprojektowany i wykonany w taki sposób, aby opady atmosferyczne, woda w gruncie i na jego powierzchni, woda użytkowa w budynku oraz para wodna w powietrzu nie powodowały w nim zagrożenia zdrowia i higieny jego użytkowników.
Kolejną istotną usterką jest problem związany z hałasem i przenikaniem dźwięków. Moim zdaniem poświęca mu się zbyt mało uwagi. Zgodnie z par. 323 warunków technicznych [2] budynek i urządzenia z nim związane powinny być zaprojektowane i wykonane w taki sposób, aby poziom hałasu, na który będą narażeni jego użytkownicy lub osoby znajdujące się w ich sąsiedztwie, nie stanowił zagrożenia dla ich zdrowia, a także umożliwiał im pracę, odpoczynek i sen w zadowalających warunkach. Zgodnie z par. 326 ust. 3 warunków technicznych [2] prowadzone w budynku przewody i kanały instalacyjne nie mogą powodować pogorszenia izolacyjności akustycznej między pomieszczeniami poniżej wartości wymaganych normą.
Do spełnienia tych wymagań konieczne jest opracowanie projektowe, które musi być sporządzone tak, aby wykonawca mógł bezbłędnie wykonać prace, natomiast inspektor nadzoru i kierownik budowy skontrolować wykonanie tych prac w celu wykluczenia wystąpienia usterek.
Ponieważ projekt budowlany służy właściwie tylko uzyskaniu pozwolenia na budowę, powyższe zadanie musi zatem podjąć i wypełnić projekt wykonawczy. Zakres jego opracowania nie jest niestety wystarczająco precyzyjnie określony. Zgodnie z wymogiem Prawa budowlanego musi on jednak być zgodny z zasadami wiedzy technicznej. Obowiązkiem projektanta jest wyjaśnienie wątpliwości dotyczących projektu i zawartych w nim rozwiązań.
Szczegóły są często na pierwszy rzut oka zaprojektowane i opisane bardzo precyzyjnie. Bazując na dwóch przykładach, uzasadnię powierzchowność takiego wrażenia. Bezkrytyczna realizacja, pomimo zgodności z projektem, doprowadzi do poważnych usterek i szkód mimo istnienia licznego i teoretycznie godnego zaufania zespołu sprawdzających.
Rys. 3 Zalegający przy ścianie śnieg powoduje nadmierne zawilgocenie ściany i w razie zamarznięcia trwałą destrukcję materiału. Zdjęcie wykonane w pierwszym roku użytkowania obiektu po przekazaniu
Wilgoć – przyczyną większości usterek budowlanych
W pierwszym przykładzie, jak na rys. 1, przedstawione zostały trzy istotne braki.
Po pierwsze, przed drzwiami nie zaprojektowano odwodnienia liniowego. Poziom terenu jest praktycznie równy z poziomem posadzek wewnątrz. Brak rynny od zewnątrz stwarza stałe zagrożenie wtargnięcia wody do budynku. Dodatkowym elementem stwarzającym zagrożenie jest zachodnia orientacja elewacji. Ta strona jest stroną nawietrzną w razie występowania opadów. Również możliwość zalegania śniegu powoduje zagrożenie wystąpienia efektu wody naporowej podczas jego topnienia. Posadzki wewnątrz są zaprojektowane jako parkiet. W razie wtargnięcia wody jego trwałe uszkodzenie jest nie do uniknięcia.
Po drugie, pod posadzką z parkietu nie zaprojektowano skutecznej paroizolacji. Podana w opisie warstw podbudowy folia budowlana nie gwarantuje zatrzymania transportu wilgoci z terenu pod posadzką. Projektant powinien podać konieczną wartość oporu dyfuzyjnego dla paroizolacji. Podane wartości są całkowicie błędne i dotyczą warstwy ocieplającej. Trwałe uszkodzenia parkietu z powodu dopływu wilgoci z gruntu są w tym wypadku nieuniknione.
Po trzecie, zaprojektowano nadwieszenie warstwy jastrychu na konstrukcji, która nie gwarantuje stabilności warstw podłogowych. Elementem zawodnym jest tutaj przegubowy sposób mocowania profilu stalowego oraz znikoma sztywność blachy pod jastrychem. Trzeba podkreślić, że jest to wejście do budynku. Oprócz obciążenia ruchem pieszym należy się liczyć z obciążeniem wózkami transportowymi na rolkach, powodujących obciążenie punktowe. W konsekwencji wystąpienie zarysowań lub pęknięć jastrychu jest nieuniknione. Warstwa podłogowa ulegnie wtedy również zarysowaniu.
Wszystkie trzy podane wyżej błędne rozwiązania projektowe powodują istotne usterki. Do ich usunięcia konieczne będą kosztowne zmiany w już wykonanych kompletnych elementach.
Rys. 4 Zalegający śnieg prowadzi do destrukcji budowli. Na tym przykładzie stanowi to zarazem błąd projektowy. Zdjęcie w drugim roku użytkowania obiektu po przekazaniu
W skutecznej ochronie przed hałasem istotne są szczegóły
W przykładzie drugim (rys. 2) występują trzy istotne braki. Przedstawione na rysunku rozwiązanie narzuca dla przegrody wymaganie tłumienia dźwięków na poziomie minimum 53 dB.
Po pierwsze, istotnym elementem tłumiącym w suchej zabudowie jest wypełnienie. Projektant podał dla wypełnienia ocieplenie. Wykonawca wbuduje najprawdopodobniej standardową wełnę mineralną – materiał o niewielkiej masie. Przy projektowanej grubości 5 cm jego wartość tłumienia dźwięków jest znikoma. Ponadto wełna ma tendencję do osiadania. Spowoduje to powstanie pustki w górnym zakończeniu ściany.
Po drugie, ścianka ustawiona jest na uniesionej podłodze technicznej. Uniesienie podłogi ma na celu umożliwienie doprowadzenia instalacji do wpustów podłogowych. W tym systemie powstaje możliwość przenikania dźwięków między pomieszczeniami po obu stronach przegrody przez same wpusty oraz przewody instalacyjne. Wprawdzie istnieje techniczna możliwość wytłumienia skrzynek wpustowych, należy jednak pamiętać o odpowiednim wytłumieniu przewodów/peszeli jako możliwości przenikania dźwięków. Być może prostszym i mniej kosztownym rozwiązaniem byłoby ustawienie ściany na stropie. Sytuując przegrodę z wymaganiami akustycznymi na podniesionej podłodze, projektant powinien przynajmniej zamieścić stosowną technicznie uwagę na rysunku szczegółu wykonawczego.
Po trzecie, w ściance z przestrzenią wewnętrzną grubości 5 cm brak jest możliwości prowadzenia instalacji oraz osadzania puszek elektrycznych bez realnego zagrożenia obniżenia jej izolacyjności akustycznej. Teoretycznie można zastosować płaskie puszki, które umożliwią wykonanie osłon akustycznych w ścianie, uzupełniających brak spowodowany wycięciami w płytach gipsowo-kartonowych. Należy jednak również wykonać izolację samego przewodu/peszela. Konieczne są przynajmniej stosowne uwagi wykonawcze na
rysunku.
Na rys. 2 pokazane zostały ponadto dwa mniej istotne braki. Jako błąd wykonawczy należy traktować mocowanie płyt wkrętami do poziomego profilu podkonstrukcji ścianki. Dodatkowo przy takiej dokładności rysunku szczegółu wykonawczego brak listwy cokołowej posadzki sugeruje, że zgodnie z projektem nie powinna być ona wykonana. Natomiast założony brak listwy wymaga bardzo starannego wykonania styku/docięcia posadzki do ściany. Ze względów funkcjonalnych listwa ma za zadanie ochronę dołu ściany przed uszkodzeniami i zabrudzeniem. W przypadku przegrody akustycznej może poprawić jej walory doizolowanie akustyczne miejsca jej styku z podłogą. Powyższe uwagi są mało istotne w porównaniu do wcześniej podanych trzech istotnych usterek bądź braków projektowych.
Podsumowując, należy stwierdzić, że istotne błędy projektowe powstają pomimo dotrzymywania obowiązujących procedur.
Oba przytoczone z dokumentacji wykonawczej dużego projektu rysunki zawierają istotne braki. Wykonanie zgodnie z taką dokumentacją spowoduje powstanie usterek. Usterki mają istotne znaczenie, ponieważ ich ewentualne usunięcie nie będzie możliwe bez wykonania bardzo rozległych i kosztownych prac naprawczych czy wręcz kompletnego remontu. Obydwa rysunki zostały sporządzone i sprawdzone przez doświadczonych i uprawnionych projektantów. W dalszym postępowaniu zostały zatwierdzone do wykonania przez inspektorów nadzoru inwestorskiego, oczywiście również z uprawnieniami budowlanymi. W opisanym przykładzie inwestor jest firmą profesjonalną i ma w swoich wewnętrznych strukturach fachowych kontrolerów, również z uprawnieniami. Firmy wykonawcze przy tej realizacji były wyspecjalizowane w swoich branżach oraz dysponowały uprawnionymi kierownikami robót. Nie zgłosiły jednak zastrzeżeń po otrzymaniu dokumentacji i przystąpieniu do wykonywania robót. Ponieważ według Prawa budowlanego wykonawca nie jest uczestnikiem procesu budowlanego, to być może firmy nie poczuwały się do obowiązku zgłoszenia zastrzeżeń. Może też nie widziały potrzeby sprawdzenia, gdyż wykonywały prace zgodnie z kompletnymi i formalnie poprawnymi rysunkami. Podkreślam, rysunki zostały wykonane i kolejno sprawdzone przez czterech fachowców z uprawnieniami budowlanymi. Można postawić pytanie: który z uczestników procesu budowlanego i w jakiej części ma odpowiadać za ewentualnie powstałe usterki?
Obciążanie wykonawcy winą za usterki jest generalnie pozbawione podstaw prawnych.
W niedawno opracowanej opinii technicznej na temat możliwych przyczyn usterek po analizie i opisaniu przyczyn i skutków poważnej usterki budowlanej analogiczne pytanie pozostawiłem do oceny sądu.
Rys. 5 Kondensacja pary wodnej wynika zwykle z braku właściwego wietrzenia. W tym przypadku wykroplona woda powoduje destrukcję posadzki z parkietu
Konieczność pełnego informowania użytkowników obiektów
Kto oprócz uczestników procesu budowlanego czyta warunki dopuszczenia produktów, protokoły zgodności czy badań, warunki wykonania bądź inne dokumenty zawarte w dokumentacji powykonawczej, liczącej często wiele tomów? Zresztą moim zdaniem również uczestnicy procesu budowlanego nie zawsze dość wnikliwie zapoznają się z niektórymi produktami, szczególnie zaś z tymi związanymi z chemią budowlaną. Ale to stanowi odrębny temat wychodzący poza zakres niniejszego artykułu.
Wszystkie produkty, z którymi mamy do czynienia w codziennym życiu, wymagają odpowiedniej obsługi, pielęgnacji bądź konserwacji. Większość produktów przekazywana jest użytkownikom wraz z odpowiednią instrukcją. Różny jest ich zakres i uszczegółowienie. Garderoba np. zawsze wyposażona jest w stosowne wszywki z oznaczeniami graficznymi. Dla urządzeń gospodarstwa domowego to kilka do kilkunastu stron w formie broszury. Dla samochodów to już książki z kilkudziesięcioma stronami. Nieruchomość, mieszkanie bądź dom, jest najbardziej kosztowną wartością materialną, jaką posiadamy bądź użytkujemy. Nie mam informacji na temat, ilu wykonawców lub deweloperów przekazuje wraz z nabyciem nieruchomości jego użytkownikowi instrukcję obsługi i pielęgnacji mieszkania lub budynku.
Na początku artykułu zwróciłem uwagę na fakt, że w obiekcie budownictwa ogólnego występuje ok. 40 branż budowlanych. Z tej liczby ok. 35, w wypadku ich występowania w danym obiekcie budowlanym, wymaga obsługi lub przynajmniej okresowej kontroli przez użytkownika. I o tym właśnie należy go w pełnym zakresie informować. Przez pełny zakres rozumiem nie tylko dostarczenie użytkownikowi pełnej/obszernej dokumentacji powykonawczej, lecz również bardziej skomprymowane w formie opracowanie instrukcji użytkowania obiektu. Realizując obiekty budownictwa mieszkaniowego pod klucz, przekazywałem wraz z domem czy mieszkaniem instrukcję jego właściwego użytkowania, obsługi i pielęgnacji. Opracowanie to liczyło zazwyczaj ok. 50 stron. Użytkownik był informowany między innymi o:
? lokalizacji liczników, mediów użytkowych, zaworów, zabezpieczeń oraz ich przeznaczeniu,
? urządzeniach lub instalacjach wymagających okresowych kontroli,
? konieczności regularnego, dwa razy w roku, zamykania i otwierania wszystkich zaworów, a następnie pozostawiania ich otwartych w pozycji ok. ½ obrotu od krańcowego położenia,
? konieczności i sposobie efektywnego wietrzenia pomieszczeń,
? zasadach pielęgnacji i okresowej kontroli oraz naprawach warstw wykończeniowych,
? smarowaniu, natłuszczaniu i regulacji elementów drzwi i okien,
? dalszych istotnych informacjach zależnie od potrzeb i typu obiektu.
Przekazanie powyższej instrukcji, z wyraźnym zaleceniem zapoznania się, było potwierdzane podpisem każdego z użytkowników obiektu. Jeżeli tylko zechciał on zapoznać się z otrzymanym tekstem, pozwalało to uniknąć większości zgłoszeń usterkowych. Jeżeli natomiast odłożył tylko na półkę, to przy pierwszym wynikłym problemie związanym z niewłaściwym użytkowaniem i odrzuceniu zgłoszonej usterki jako bezpodstawnej, bo przez siebie zawinionej, większość użytkowników natychmiast sięgała do lektury przekazanej instrukcji.
Rys. 6 Kondensacja pary wodnej z ciepłego powietrza w lecie na chłodnych ścianach garażu. Przy częstym występowaniu i utrzymywaniu się zawilgocenia powoduje destrukcję podłoża – ściany
Typowe usterki powodowane przez użytkownika
W każdej wymagającej obsługi branży może dojść do usterek spowodowanych niewłaściwym użytkowaniem. W ramach tego artykułu nie jest możliwe szersze opisanie możliwych usterek nawet tylko dla części podanych
wcześniej ok. 35 branż. Podam zatem te najczęściej spotykane, najbardziej uciążliwe lub kosztowne. W każdym z poniższych przypadków powstałe usterki są wynikiem dopuszczenia do powstania zawilgocenia.
Zawilgocenie od zewnątrz
Zawilgocenie od zewnątrz spowodowane wodą opadową wynika z:
? braku kontroli i oczyszczania wpustów odprowadzających wodę z tarasów, balkonów, rynien;
? dopuszczenia w okresie zimowym do zalegania śniegu na lub przy elementach budynku, np. na ścianach, drzwiach, elementach drewnianych – rys. 3 i 4;
? nieusuniętego śniegu blokującego odpływy;
? dopuszczania do zamarzania uprzednio stopniałego śniegu.
Zawilgocenie wewnątrz budynku
Kondensacji pary wodnej wewnątrz budynku można moim zdaniem prawie zawsze uniknąć pod warunkiem właściwego wietrzenia. Właściwe wietrzenie to zapewnienie odpowiednio częstej wymiany nasyconego wilgocią powietrza wewnątrz pomieszczenia – rys. 5. Taka wymiana jest konieczna szczególnie w nowych budynkach, gdzie woda technologiczna z materiałów, takich jak beton, zaprawa, tynki, jastrychy, nie zdążyła jeszcze odparować. Należy zawsze pamiętać, że wilgotność powietrza jest zależna od jego temperatury. Chłodne powietrze wprowadzane z zewnątrz może po jego ogrzaniu się wchłonąć wilgoć znajdującą się wewnątrz pomieszczenia. Ciepłe i nasycone wilgocią powietrze z zewnątrz może po wprowadzeniu do chłodniejszego pomieszczenia doprowadzić do kondensacji pary wodnej – rys. 6. Z tego powodu w ciepłe letnie dni należy wietrzyć pomieszczenia tylko w nocy lub wcześnie rano. W trakcie dnia należy okna pozostawić zamknięte. Dodatkowo uchroni to wnętrze przed nadmiernym przegrzewaniem w gorące dni. Intensywne wietrzenie przez wytworzenie przeciągu jest najbardziej efektywne i nie powoduje zbędnego wychłodzenia elementów budynku. Wietrzenie przez uchylanie okien jest bardzo niefektywne i może powodować przemarzanie ościeży. Natomiast okna z tzw. mikrowentylacją są moim zdaniem tylko alibi dla pozorowania wietrzenia.
Zawilgocenie oraz wynikające z niego występowanie grzybów pleśniowych są zazwyczaj powodowane przez niedostatecznie poinformowanego użytkownika.
Dalsze możliwe uszkodzenia
Wymienię tylko kilka charakterystycznych zachowań powodujących powstanie usterek.
? Zmywanie powierzchni posadzek drewnianych lub drewnopodobnych zbyt dużą ilością wody. Woda musi być całkowicie odciśnięta z materiału lub urządzenia do ścierania.
? Nadmierne nawilżanie lub wysuszanie wewnątrz pomieszczeń. Dla posadzek drewnianych lub drewnopodobnych należy utrzymywać wilgotność na poziomie ok. 45–55%.
? Używanie nadmiernie kwaśnych środków do pielęgnacji powierzchni ceramicznych może doprowadzić do wyługowania materiału fugi.
? Brak regularnej kontroli fug z silikonów w pomieszczeniach sanitarnych może doprowadzić do trwałego zawilgocenia i destrukcji materiału pod płytkami ceramicznymi.
? Zastawianie przegród ściennych zewnętrznych meblami w sposób uniemożliwiający cyrkulację powietrza na powierzchni ściany. Dotyczy to także wieszania obrazów na ścianach.
Podsumowanie
W artykule zwróciłem uwagę na przypadki powstawania usterek spowodowanych brakami projektowymi mimo zachowania obowiązujących procedur. Rozwiązania projektowe były opracowane, a następnie sprawdzone przez liczne uprawnione osoby, będące uczestnikami procesu budowlanego. Również niewłaściwe użytkowanie prowadzi do powstania istotnych usterek budowlanych. Podstawowym powodem takiego stanu jest brak dostatecznego informowania użytkowników o zasadach użytkowania, obsługi i pielęgnacji elementów budowlanych.
Pozwolę sobie na zakończenie na dwa stwierdzenia wynikające z mojego 25-letniego doświadczenia w wykonawstwie pod klucz, a dotyczące istniejącego obecnie stanu w wykonawstwie.
Wykonanie technicznie błędne, ale zgodne z projektem – nie jest usterką.
Wykonanie technicznie poprawne, ale niezgodne z projektem – jest usterką.
Moim zdaniem coś jest nie tak.
dr inż. Jan Czupajłło
rzeczoznawca budowlany
Uwaga: Podstawą artykułu są referaty na Konferencji Awarie 2011 oraz Warsztaty Pracy Rzeczoznawcy 2012. W obu referatach przedstawiłem znacznie większą ilość szczegółów i przykładów. Obie prezentacje mogą być zainteresowanym udostępnione przez autora.
Literatura
1. Prawo budowlane. Warunki techniczne budynków, teksty jednolite, Wydawnictwo C.H. BECK, Warszawa 2011.
2. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. z 2002 r. Nr 75, poz. 690 z późn. zm.).
