Obowiązek poprawy efektywności energetycznej – nowe wyzwania

Unia Europejska podjęła wyzwanie i ustanowiła akty prawne, wymuszające poprawę efektywności energetycznej w krajach członkowskich [3]. Głównym unijnym aktem prawnym, obligującym do zmniejszenia energochłonności, jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Europy 2012/27/UE (Energy Efficiency Directive – EED). Nakłada ona na państwa członkowskie obowiązek:

– określenia krajowej wartości docelowej w zakresie poprawy efektywności energetycznej;

– opracowania długofalowej strategii wsparcia dla przedsięwzięć w zakresie renowacji krajowych obiektów użyteczności prywatnej i publicznej;

– modernizacji budowlanej obiektów instytucji publicznych oraz podnoszenia ich norm ekologicznych do stanu odpowiadającego budynkom nowym;

– konceptualizacji i popularyzacji rozwiązań w zakresie zwiększania efektywności energetycznej.

Unia Europejska pozostawiła krajom unijnym pełną swobodę w sposobie dojścia do nakreślonych celów efektywnościowych. Poziom rocznych docelowych oszczędności oraz przyjęty okres rozliczeniowy redukcji energochłonności to dwa najważniejsze parametry, jakie kraje unijne powinny ustanowić w krajowych regulacjach efektywnościowych.

Potencjał oszczędności energetycznych jest różny w poszczególnych krajach i waha się w granicach od 1 do 5% rocznie. Z kolei okres rozliczeniowy decyduje o rodzaju przedsięwzięć, jakie dany kraj zamierza promować. Polska przyjęła okres rozliczeniowy oszczędności w postaci pierwszego roku po modernizacji. Promuje to przedsięwzięcia o krótkim okresie zwrotu, niskokosztowe (np. wymiana żarówek na energooszczędne).

Fot. © Onidji – Fotolia.com

Ustawa o efektywności energetycznej

Skutkiem dyrektywy EED jest w Polsce nowelizacja ustawy o efektywności energetycznej [5], która nastąpiła 20 maja 2016 r.

Przyjętą jednostką rozliczeniową efektywności energetycznej jest jedna tona oleju ekwiwalentnego (1 toe), stanowiąca równoważnik energetyczny jednej metrycznej tony ropy o wartości opałowej 10 Gcal. Odpowiedniki 1 toe dla różnych paliw przedstawia tab. 1.

Najważniejszymi postanowieniami ustawy są: możliwość otrzymania premii za podjęte działania oszczędnościowe energii oraz obowiązek podjęcia takich działań przez tzw. podmioty zobowiązane (np. sprzedające prąd odbiorcom końcowym). Premia za dokonane przedsięwzięcia efektywnościowe jest realizowana przez możliwość uzyskania świadectw efektywności energetycznej, tzw. białych certyfikatów. Z kolei podmioty zobowiązane mają obowiązek uzyskać w każdym roku oszczędności energii finalnej. Obowiązek podjęcia działań efektywnościowych jest realizowany przez system kar (opłat zastępczych) dla przedsiębiorstw zobowiązanych, a nierealizujących takich przedsięwzięć lub przez zakup świadectw na sesjach TGE. Przedmiotowa ustawa nie obejmuje swoją jurysdykcją przedsiębiorstw energochłonnych (realizują one tzw. obowiązek proefektywnościowy w inny sposób). Ostatnia nowelizacja objęła obowiązkiem efektywnościowym przedsiębiorstwa objęte systemem handlu uprawnieniami do emisji (przedsiębiorstwa energetyczne o mocach powyżej 20 MW). Najważniejszymi przepisami dla systemu efektywności energetycznej opartego na białych certyfikatach są:

– ustawa o efektywności energetycznej z dnia 20 maja 2016 r. (Dz.U. poz. 831; ustawa wejdzie w życie 1 października 2016 r),

– rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 10 sierpnia 2012 r. w sprawie szczegółowego zakresu i sposobu sporządzania audytu efektywności energetycznej, wzoru karty audytu efektywności energetycznej oraz metod obliczania oszczędności energii. Przedsięwzięciami efektywnościowymi objęte są: redukcja energochłonności przez odbiorców końcowych, redukcja energochłonności przez urządzenia potrzeb własnych, zmniejszenie strat energii elektrycznej, ciepła i gazu ziemnego w przesyle lub dystrybucji.

Nowa ustawa o efektywności energetycznej będzie obowiązywać od 1 października 2016 r. Ustawa wprowadza wiele zmian, ale przede wszystkim zmienia procedurę pozyskiwania białych certyfikatów. System przetargowy został zarzucony, ale sama idea pozyskiwania białych certyfikatów nie została zmieniona. Białe certyfikaty otrzymają podmioty, które osiągną największy efekt energetyczny najmniejszym kosztem. Nabór wniosków odbywa się w sposób ciągły, a decyzja o przyznaniu białego certyfikatu jest podejmowana w ciągu 45 dni.

Do 30 września 2016 r. obowiązuje system pozyskiwania białych certyfikatów w przetargach organizowanych przez URE. We wszystkich rozstrzygniętych przetargach wykorzystano niewielką pulę certyfikatów. Do przetargów zgłaszane były głównie przedsięwzięcia już zrealizowane, co sprawiło, że system białych certyfikatów stał się mechanizmem przyznawania premii za ryzyko inwestycyjne, a nie narzędziem sprzyjającym nowym inwestycjom efektywnościowym. Większość podmiotów zobowiązanych wolała zapłacić opłatę zastępczą i mieć spokój. Pieniądze z opłaty zastępczej kierowane do NFOŚ- iGW nie musiały być w sposób bezpośredni wydane na inwestycje w zakresie wzrostu efektywności energetycznej. System przetargowy był uważany za skomplikowany, a przetargi URE rozstrzygano miesiącami, co zniechęcało inwestorów do składania wniosków o białe certyfikaty.

Tab. 1 Odpowiednik 1 toe dla różnych paliw

Q – wartość opałowa

Efektywność energetyczna w sektorze budownictwa

Największy udział środków (80%) z tytułu poprawy efektywności energetycznej jest przeznaczony na zwiększenie oszczędności energii przez odbiorców końcowych. Niezależnie ogromne środki na poprawę efektywności są przewidziane w nowej perspektywie finansowania przez UE. Polska ma do 2020 r zaoszczędzić 20% energii finalnej, co oznacza zaoszczędzenie ok. 4 mln toe. Największe oszczędności uzyskać można podczas wytwarzania energii, jej przesyłu i dystrybucji oraz w budownictwie.

Unijna dyrektywa w sprawie charakterystyki energetycznej budynków w art. 6 i 7 nałożyła obowiązek wykorzystywania do celów ogrzewania wyłącznie ciepła „efektywnie wytworzonego”. Im efektywniejszy będzie system ciepłowniczy (chłodniczy) zaopatrujący budynki, tym łatwiej spełnią one wymagania energetyczne. Artykuł 7b ustawy – Prawo energetyczne ogranicza działanie systemów energetycznych do najbardziej efektywnych. Powstał obowiązek przyłączania obiektów do sieci ciepłowniczych, w których udział ciepła pochodzącego z kogeneracji, OZE lub ciepła odpadowego wynosi co najmniej 75%. Znalazło to odzwierciedlenie w rozporządzeniu Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 21 czerwca 2013 r. Ustawa o charakterystyce energetycznej budynków z dnia 29 sierpnia 2014 r. ustanowiła minimalne wymogi energetyczne dla budynków. Na kanwie tej ustawy powstały w 2015 r. rozporządzenia wykonawcze i jedna uchwała Rady Ministrów.

O stanie energetycznym budynku decyduje wartość energii pierwotnej Ep, która uwzględnia wartość energii końcowej Ek oraz współczynnik nieodnawialnej energii pierwotnej wi (tak oznaczony w rozporządzeniu o charakterystyce energetycznej budynku), wg zasady: Ep = Ek x wi. Wyznaczanie wskaźnika wi odbywa się wg metodologii określonej w rozporządzeniu Ministra Gospodarki (tam jest oznaczony jako w_pc) w sprawie zakresu i sposobu sporządzania audytu efektywności energetycznej. Wskaźnik wi odzwierciedla w charakterystyce energetycznej budynku efektywność systemu ciepłowniczego. Tak więc o energochłonności budynku decyduje nie tylko stan skorupy budynku, ale również (a może przede wszystkim) system zasilania i odbioru ciepła przez budynek. Maksymalne wartości zużycia energii pierwotnej (wskaźnik Ep) na potrzeby ogrzewania, wentylacji i ciepłej wody są coraz bardziej rygorystyczne (tab. 2).

Tab. 2 Cząstkowe, maksymalne wartości zużycia energii pierwotnej (wskaźnik Ep) na potrzeby ogrzewania, wentylacji oraz przygotowania ciepłej wody użytkowej [kWh/m²rok]

Inwestorzy i projektanci budynków będą akceptować tylko takie systemy ciepłownicze, które zapewnią, że wskaźnik wi (czyli system ciepłowniczy) zagwarantuje spełnienie wyznaczonych norm. Efektywny energetycznie system ciepłowniczy jest kluczowy w celu pozyskania dofinansowania unijnego dla tego sektora. Dokumentem określającym wielkość zapotrzebowania na energię przez dany budynek jest świadectwo efektywności energetycznej budynku (o zmienionych w 2014 r. zasadach ich sporządzania pisaliśmy w nr. 11/2014 „IB”).

Ostatnia nowelizacja ustawy o efektywności energetycznej wprowadziła nowe uregulowania dotyczące jednostek sektora publicznego. Określono środki poprawy efektywności energetycznej, którymi są:

1) realizacja i finansowanie przedsięwzięcia służącego poprawie efektywności energetycznej;

2) nabycie urządzenia, instalacji lub pojazdu, charakteryzujących się niskim zużyciem energii oraz niskimi kosztami eksploatacji;

3) wymiana eksploatowanego urządzenia, instalacji lub pojazdu na ich odpowiedniki o wyższej efektywności energetycznej;

4) realizacja przedsięwzięcia termomodernizacyjnego w rozumieniu ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów;

5) wdrażanie systemu zarządzania środowiskowego, o którym mowa w art. 2 pkt 13 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z dnia 29 listopada 2009 r.

Realizacja przedsięwzięć, oznaczonych jako punkty 3-5, powinna przynieść do końca 2020 r. oszczędność energii pierwotnej minimum 2730 toe.

Ważną nowością nowelizacji jest określenie podstawy, na jakiej powinno być realizowane przedsięwzięcie poprawiające efektywność energetyczną. Ma nią być umowa o poprawę efektywności energetycznej, przedstawiająca możliwe do uzyskania oszczędności energii w wyniku realizacji przedsięwzięcia oraz sposób ustalania wynagrodzenia (jego wysokość powinna być uzależniona od oszczędności energii uzyskanej w wyniku realizacji przedsięwzięcia).

Nowelizacja z dnia 20 maja 2016 r. wprowadziła również dodatkowe obowiązki poprawy efektywności energetycznej na organy władzy publicznej (w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych), m.in. obowiązek ten dotyczy teraz również kwater i budynków biurowych, użytkowanych przez jednostki podległe Ministrowi Obrony Narodowej.

Za spełnienie minimalnych wymogów w zakresie zapotrzebowania na energię przez dany budynek odpowiadają inwestor, projektant i kierownik budowy. Wraz z likwidacją pozwoleń na budowę z takiego obowiązku została praktycznie zwolniona administracja publiczna (samorządy).

Oprócz obowiązku świadectw efektywności energetycznej istotne jest wprowadzenie obowiązku kontroli systemów ogrzewania i klimatyzacji w budynkach (tab. 3).

Tab. 3 Okresy obowiązkowej kontroli w zależności od mocy źródeł ciepła i energii oraz rodzajów paliw używanych w budynku do ogrzewania i wentylacji

Ważną zmianą wprowadzoną w nowelizacji z 2015 r. jest wymóg kontroli systemu ogrzewania, obejmującego nie tylko kotły, jak dotychczas, ale cały system ogrzewania, w tym również urządzenia instalacyjne.

Istotne było stworzenie centralnego rejestru charakterystyki energetycznej budynków.

Ustawa wprowadziła także kilka zmian o mniejszym znaczeniu, np. zniesienie obowiązku sporządzania świadectw dla wszystkich budynków, rozszerzenie katalogu osób uprawnionych do sporządzania świadectw, możliwość sporządzenia świadectwa zarówno metodą obliczeniową, jak również na podstawie rzeczywistego zużycia, wprowadzenie mechanizmu kontroli świadectw i protokołów kontroli przez niezależny organ.

Przyjęte regulacje nakładają na administrację obowiązek promowania budynków o niskim zużyciu energii. Mają także spowodować, aby do 31 grudnia 2020 r. wszystkie nowe budynki były budynkami o niemal zerowym zużyciu energii i taki sam warunek spełniały budynki zajmowane przez administrację po 31 grudnia 2018 r.

Ustawa o charakterystyce energetycznej budynków stała się podstawą do opracowania uchwały Rady Ministrów z dnia 22 czerwca 2015 r. w sprawie przyjęcia „Krajowego planu mającego na celu zwiększenie liczby budynków o niskim zużyciu energii”.

W pkt 3 załącznika nr 1 do uchwały zdefiniowano pojęcie budynku o niskim zużyciu energii. Są to budynki spełniające normy energetyczne określone w rozporządzeniu o warunkach technicznych wymagane od 1 stycznia 2021 r. i 1 stycznia 2019 r. dla budynków administracji publicznej.

Instrumenty inwestycyjne z zakresu energetycznych działań oszczędnościowych

Przedsięwzięcia inwestycyjne zmierzające do poprawy efektywności energetycznej powinny być realizowane w obszarach, w których występują największe straty energetyczne, a także tam, gdzie uzyskanie efektu odbywa się najmniejszym kosztem [3]. Najlepszym sposobem i praktycznie jedynym wiarygodnym jest sporządzenie szczegółowego, wariantowego audytu energetycznego. Dla przedsięwzięć o większej wartości niezbędny jest pełny rachunek ekonomiczny z analizą ryzyka. Audyt energetyczny uporządkuje wszystkie możliwe działania oszczędnościowe wg kryterium efekt/nakład i pozwoli podjąć właściwe decyzje inwestycyjne.

W budownictwie największe oszczędności energetyczne mogą przynosić:

1. Termomodernizacja skorupy budynku. Dotyczy wykonania ociepleń przegród zewnętrznych i wymiany stolarki budowlanej (drzwi, okien), docieplenia dachów, stropodachów.

2. Modernizacja wentylacji w budynku po termomodernizacji. Wraz z systematyczną poprawą izolacyjności przegród zewnętrznych zwiększa się zapotrzebowanie na ciepło na wentylację, a w budynkach o dużej izolacyjności przekracza ono 50% całkowitego zapotrzebowania budynku. Projektowanie takiej modernizacji powinno przede wszystkim odpowiedzieć na pytanie: jaka wentylacja – grawitacyjna, mechaniczna czy z rekuperacją ciepła. I powinien iść za tym rachunek ekonomiczny.

3. Wymiana sieci cieplnych na wysokoparametrowe, preizolowane i inteligentne. Pozwala to zdecydowanie ograniczyć straty ciepła przez eliminację węzłów pośrednich, poprawę izolacji cieplnej sieci i możliwość sterowania siecią.

4. Wymiana węzłów cieplnych na dwufunkcyjne i z pełną automatyką sterowniczą.

5. Wymiana instalacji c.o. i c.w.u. wewnątrz budynku.

6. Wykonanie zabiegu sprawdzenia szczelności budynku (pomiar ciśnieniowy). Rzadko wykonywany zabieg, ale powinien wchodzić w zestaw czynności wykonywanych przy modernizacji wentylacji w budynku.

7. Regulacja hydrauliczna instalacji grzewczej. Działanie, które może przynieść ogromne korzyści, gdyż ze wszystkich przedsięwzięć efektywnościowych ma najkorzystniejszy wskaźnik efekt/ koszt. Korekta regulacji instalacji powinna być obligatoryjna po zmianie jakiegokolwiek elementu instalacji.

8. Wymiana źródeł ciepła na OZE lub wysokosprawną kogenerację. Obydwa rodzaje źródeł energii wytwarzają ją z najwyższą sprawnością, czyli najtaniej.

9. Poprawa sterowania i automatyzacja procesów wytwarzania, dostawy, magazynowania i odbioru energii.

Postanowienia ostatnich nowelizacji ustawy o efektywności energetycznej

Obowiązująca w latach ubiegłych ustawa o efektywności energetycznej skończyła swój żywot wraz z końcem 2015 r. Aby sprostać wymogom unijnych regulacji prawnych dotyczących efektywności energetycznej, pod koniec roku sejm uchwalił nową ustawę o efektywności energetycznej, która była nowelizacją ustawy obowiązującej do końca 2015 r. (ustawa z dnia 29 grudnia 2015 r). Nowa ustawa miała obowiązywać do końca 2016 r., a w tym czasie przygotowywano nową ustawę o efektywności energetycznej, którą ostatecznie ogłoszono 20 maja. Wprowadzone nowelizacje były znaczące:

– Ważna jest energia finalna (nie energia pierwotna, przedstawiana w audycie efektywności energetycznej) i jej dotyczy wymagana oszczędność, której poziom wymagalności to 1,5% w stosunku rok/ roku. Oszczędność energii finalnej przez odbiorców końcowych powinna wynieść do końca 2020 r. co najmniej 2645 toe. Przedsięwzięcie efektywnościowe może (ale nie musi) planować zaoszczędzenie energii pierwotnej.

– Świadectwo efektywności energetycznej jest wydawane dla przedsięwzięć planowanych, a nie wykonanych. Dla przedsięwzięcia planowanego wykonuje się audyt efektywności energetycznej i wraz z wnioskiem składa do URE w celu pozyskania świadectwa. Po wykonaniu przedsięwzięcia wymagany jest ponowny audyt dokumentujący uzyskane efekty. Wnioski są przyjmowane w trybie ciągłym (nie konkursowym), a Prezes URE wydaje świadectwo w ciągu 45 dni. Wartość świadectwa efektywności energetycznej = ilość zaoszczędzonej energii [toe].

– Przedsiębiorstwo energetyczne wykonujące działalność gospodarczą w zakresie obrotu energią elektryczną, ciepłem lub gazem ziemnym i sprzedające wymienione media odbiorcom końcowym sieciowym (dla odbiorców z łączną mocą zamówioną powyżej 5 MW) ma obowiązek zrealizować przedsięwzięcie efektywnościowe „na majątku” odbiorcy końcowego (właściciela obiektu). To skomplikowany proces z punktu widzenia stosowania prawa. Wysokość uzyskanych oszczędności może być zgłaszana Prezesowi URE do rozliczenia w okresie trzyletnim. Stanowi to ukłon w kierunku przedsiębiorstw obrotu i jednocześnie zapis skłaniający te podmioty do planowania działań efektywnościowych w perspektywie czasowej większej niż jeden rok.

– Podmioty, które nie wywiązują się z obowiązku uzyskania oszczędności, mają obowiązek rozliczyć go opłatą zastępczą (rodzaj kary), ale można to uczynić jedynie częściowo (za 2016 – do 30% obowiązku). Podmiot zobowiązany może zrealizować obowiązek w wyższym stopniu niż zapis obowiązujący, jeżeli wykaże, że nie było wystarczającej liczby ofert sprzedaży praw majątkowych w danym roku lub że cena tych praw była wyższa niż jednostkowa opłata zastępcza (powinno to dotyczyć sześciu sesji giełdowych w danym roku). Wraz ze zmniejszającą się możliwością rozliczenia obowiązku efektywnościowego opłatą zastępczą wzrasta wysokość opłaty zastępczej na kolejne lata (2016 – 1000 zł/toe, 2017 – 1500 zł/toe).

– Ustawa wprowadziła pojęcie „efektywne energetycznie systemy ciepłownicze”. Rozumie się przez to system ciepłowniczy (lub chłodniczy), w którym do produkcji ciepła lub chłodu wykorzystuje się minimum: 50% energii pochodzącej z OZE, 50% ciepła odpadowego, 75% ciepła z kogeneracji, 50% sumy energii z ww. źródeł.

– Ustawa wprowadziła pojęcie „analiza kosztów i korzyści” i obowiązek wykonania analizy kosztów i korzyści dla jednostek wytwórczych o nominalnej mocy cieplnej 20 MW (lub budowy na jej miejsce jednostki ko- generacyjnej). Analiza jest również wymagana w przypadku przebudowy elektrowni i elektrociepłowni o identycznej mocy oraz budowie sieci przyłączeniowej do takiej jednostki.

– Minister Energii został zobowiązany do podejmowania działań w kierunku wykorzystania potencjału wysoko- sprawnej kogeneracji.

– Istotną nowością jest obowiązek przeprowadzania audytów energetycznych przedsiębiorstw (tzw. audytów przemysłowych) raz na cztery lata. Dotyczyć to będzie większych przedsiębiorstw oraz takich, gdzie sens przeprowadzenia takiego audytu jest uzasadniony (np. przedsiębiorstwa bez systemu zarządzania energią, energochłonne czy niespełniające efektywnościowych i emisyjnych norm europejskich). Pierwszy audyt przedsiębiorstwa musi być wykonany w ciągu 12 miesięcy od dnia wejścia ustawy w życie (do 1 października 2017 r.).

Podsumowanie

Ostatnia nowelizacja ustawy zdecydowanie usprawnia system pozyskiwania białych certyfikatów, co powinno skutkować uzyskiwanymi oszczędnościami energii. Nie ulega wątpliwości, że zakres obowiązków z tytułu poprawy efektywności energetycznej, nałożonych na przedsiębiorstwa, a szczególnie na przedsiębiorstwa energetyczne i zarządców budynków komunalnych, jest olbrzymi.

Realizacja tych obowiązków nie obędzie się bez problemów. Niezwykle istotna będzie też kwestia, jaką linię orzecznictwa przyjmą polskie sądy przy rozpatrywaniu spraw odpowiedzialności na linii inwestor-projektant-wykonawca, w przypadku gdy pojawią się kwestie sporne dotyczące efektywności energetycznej jako całości.

mgr inż. Jerzy Ćwięk

dr inż. Arkadiusz Węglarz

Literatura

1. A. Węglarz, J. Żurawski, Aktualne wymagania prawne w zakresie efektywności energetycznej, miesięcznik „Izolacje” nr 4/2015.

2. A. Mazur, A. Węglarz, Europejskie systemy efektywności energetycznej, „Czysta Energia” nr 12/2015.

3. A. Węglarz, M. Zaborowski, Strategia modernizacji budynków w Polsce, „Materiały Budowlane” nr 1/2015.

4. A. Węglarz, Głęboka termomodernizacja budynków w Polsce, „Rynek Instalacyjny” nr 9/2015.

5. Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej i późniejsze jej nowelizacje.

6. W. Ćwięk, Aspekty realizacyjne ustawy o efektywności energetycznej, „Paliwa i Energetyka” nr 3/2015.

7. W. Ćwięk, Uwarunkowania i mechanizmy wsparcia efektywności energetycznej, „Paliwa i Energetyka” nr 2/2015.

8. Ustawa z dnia 20 maja 2016 r. o efektywności energetycznej.