Roboty na rusztowaniach zaliczają się do prac szczególnie niebezpiecznych. W 2012 roku podczas ich wykonywania zginęły aż 23 osoby, a 48 uległo ciężkim obrażeniom. Sprawdzenie, czy rusztowanie zostało zmontowane bezpiecznie i z właściwych elementów, to obowiązek kierownika budowy. To on podpisuje się pod protokołem odbioru rusztowania do eksploatacji, biorąc tym samym odpowiedzialność za pracowników, którzy będą je użytkować.
Rusztowania, mimo, że są konstrukcjami tymczasowymi, stanowią ważne ogniwo w całym procesie budowlanym. Są miejscem pracy wielu osób – poczynając od monterów, którzy wznoszą całą konstrukcję a potem ją demontują, aż po wielką rzeszę pracowników, którzy z pomostów roboczych wykonują różnego rodzaju prace remontowo-budowlane.
Szacuje się, że w Polsce, w budownictwie zatrudnionych jest blisko 500 tysięcy osób. Nawet przy założeniu, że tylko połowa z nich użytkuje rusztowania, i tak otrzymujemy ogromną liczbę ludzi pracujących w strefie prac wykonywanych na wysokości, a więc w najbardziej wypadkogennym obszarze budownictwa.
Koszty wszystkich nieszczęśliwych zdarzeń związanych z pracami na rusztowaniach są ogromne, a w przeważającej części – bo aż w 80 procentach – ponosi je społeczeństwo, czyli my wszyscy. Żeby sprecyzować: obecnie koszty wypadków śmiertelnych, ciężkich i lekkich wynoszą średnio około 31 tysięcy złotych, przy czym jeden wypadek śmiertelny to kwota blisko 550 tysięcy złotych.
Rys. 1 ?Statystyki wypadków na rusztowaniach w latach 2011-2012
Dlaczego tyle osób rocznie ginie na rusztowaniach?
Na ogromną liczbę śmiertelnych wypadków przy pracach na rusztowaniach ma wpływ wiele czynników. Jedną z ważnych przyczyn jest z pewnością tymczasowy charakter rusztowań, przez co do ich montażu i jakości eksploatacji przywiązuje się mniejszą wagę, niż ma to miejsce w przypadku stałych obiektów budowlanych. Rusztowania wznosi się na potrzeby realizacji określonych procesów budowlanych. Po ich zakończeniu, konstrukcje te są demontowane. Stosunkowo krótki czas eksploatacji rusztowań sprawia, że są one traktowane „po macoszemu”, co w konsekwencji prowadzi do akceptacji większego ryzyka w zakresie bezpieczeństwa konstrukcji i bezpieczeństwa pracy.
Rys. 2 ?Prawidłowe posadowienie rusztowania na podkładach drewnianych
Drugą istotną przyczyną dużej liczby wypadków na rusztowaniach są niskie kompetencje osób odpowiedzialnych za ich prawidłową budowę i eksploatację. W dużej mierze winny jest temu system kształcenia w zakresie bezpiecznego montażu, demontażu i eksploatacji rusztowań, a właściwie – brak tego systemu. Wiedza na temat bezpieczeńtwa nie jest przekazywana ani w szkołach średnich, ani też na uczelniach. W większości tych placówek zagadnienia dotyczące rusztowań w ogóle nie są ujęte w programach zajęć. Problematyczna jest również weryfikacja znajomości zagadnień dotyczących rusztowań przy zdobywaniu uprawnień budowlanych w specjalności konstrukcyjno-budowlanej. Na 1500 pytań egzaminacyjnych tylko 3 związane są z rusztowaniami, chociaż przecież przepisy prawa stawiają kierownika budowy w szczególnej roli, czyniąc z niego osobę odpowiedzialną za odbiór rusztowania do eksploatacji na budowie!
Brak merytorycznego przygotowania kierowników budów do pracy z rusztowaniami wykazują statystyki wypadków i kontroli PIP. Okazuje się, że w 53% skontrolowanych budów w ogóle nie doszło do formalnego odbioru rusztowania, a więc nikt nie sprawdził konstrukcji przed jej użytkowaniem. Mało tego, Państwowa Inspekcja Pracy podaje również, że w trakcie kontroli stwierdza się, iż największym uchybieniem w zakresie organizacji pracy jest brak nadzoru robót rusztowaniowych. Świadczy to właśnie o bagatelizowaniu problemu, braku wiedzy i odpowiedzialności, nierzadko o nieznajomości elementarnych przepisów.
Choć faktem jest, że zarówno pracodawcy, jak i służby kontrolne, mają ogromne problemy z właściwym zrozumieniem i stosowaniem przepisów, a sam obszar zapisów dotyczących rusztowań, zawartych w obowiązujących na dzień dzisiejszy rozporządzeniach i aktualnych normach, budzi ciągle wiele dyskusji i sporów, to jednak przesłanki te nie mogą usprawiedliwiać nieprzestrzegania przepisów w ogóle. Tak naprawdę, wszystko sprowadza się do poziomu świadomości właścicieli firm budowlanych i osób pełniących samodzielne funkcje w budownictwie co do wagi bezpieczeństwa podczas prac budowlanych. Jeżeli jesteśmy za kogoś lub za coś odpowiedzialni, to nie może nas tłumaczyć fakt, że źle nas uczono lub coś jest niejasne. Można i trzeba korzystać ze wszystkich form dokształcania się, a takie możliwości istnieją – choćby kurs Polskiej Izby Gospodarczej Rusztowań na Specjalistę nadzoru budowy i eksploatacji rusztowań (więcej na http://www.rusztowania-izba.org.pl). Temu też celowi, a więc udostępnieniu wiedzy, służy niniejsza publikacja.
Rys. 3 ? Zabezpieczenia zbiorowe (balustrada) na rusztowaniu
Zakres odpowiedzialności kierownika, według przepisów Prawa budowlanego
To, za co odpowiada kierownik budowy, precyzują przepisy Prawa budowlanego [1]. Najbardziej istotne obowiązki kierownika, dotyczące budowy i eksploatacji rusztowań, wynikające z ustawy, to:
– przyjęcie kierowania budową i przejęcie od inwestora placu budowy;
– zapewnienie wykonania odpowiedniego zabezpieczenia i odgrodzenia terenu budowy oraz umieszczenie tablic informacyjnych budowy;
– sporządzenie lub zapewnienie sporządzenia planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (planu BIOZ) jeżeli charakter, organizacja lub miejsce prowadzenia robót budowlanych stwarza szczególnie wysokie ryzyko powstania zagrożenia bezpieczeństwa i zdrowia ludzi, a w szczególności upadku z wysokości. Podobnie gdy przewidywane roboty budowlane mają trwać dłużej niż 30 dni roboczych i jednocześnie będzie przy nich zatrudnionych co najmniej 20 pracowników lub pracochłonność planowanych robót będzie przekraczać 500 osobodni (informacje do planu BIOZ odnośnie prac rusztowaniowych kierownik budowy powinien pozyskać od firm specjalistycznych, posiadających wiedzę na temat zagrożeń występujących w tym zakresie prac);
– kierowanie budową w sposób zgodny z projektem i pozwoleniem na budowę oraz przepisami, w tym techniczno-budowlanymi i dotyczącymi bezpieczeństwa i higieny pracy;
– prowadzenie dokumentacji budowy;
– wstrzymanie robót w przypadku stwierdzenia możliwości powstania zagrożenia na budowie oraz bezzwłoczne zawiadomienie o tym inwestora;
– realizacja zaleceń wpisanych przez inspektora nadzoru lub projektanta do dziennika budowy.
Kierownik budowy ma prawo (odnosi się to również do robót rusztowaniowych) do:
– występowania do inwestora o zmiany w rozwiązaniach projektowych, jeżeli są one uzasadnione koniecznością zwiększenia bezpieczeństwa realizacji robót budowlanych lub usprawnienia procesu budowy;
– ustosunkowania się w dzienniku budowy do zaleceń w nim zawartych.
Rys. 4 ? Przykład daszka ochronnego w rusztowaniu ramowym
Obowiązki kierownika budowy, według Rozporządzenia Ministra Infrastruktury
Niezależnie od przepisów prawa budowlanego, najważniejsze zapisy dotyczące obowiązków kierownika budowy w zakresie robót rusztowaniowych zawiera rozporządzenie Ministra Infrastruktury [2], które wskazuje bezpośrednio na kierownika budowy jako osobę odpowiedzialną za dopuszczenie rusztowania do eksploatacji. Tym samym obliguje go do przeprowadzenia komisyjnego przeglądu rusztowania i poświadczenia tego faktu przez sporządzenie protokołu odbioru technicznego rusztowania.
Kierownik budowy, aby sprostać powyższym wymaganiom, powinien posiadać uprawnienia budowlane w specjalności konstrukcyjno-budowlanej, bowiem to ta specjalność odnosi się do rusztowań i deskowań [5]. Kierownik budowy może zlecić odbiór rusztowania np. kierownikowi robót, należy jednak pamiętać, że powinien on posiadać wiedzę i uprawnienia równorzędne kierownikowi w tym zakresie.
Odbiór rusztowanianależy potwierdzić wpisem w dzienniku budowy lub protokole odbioru technicznego, określając w szczególności [2]:
– użytkownika rusztowania;
– przeznaczenie rusztowania;
– wykonawcę montażu rusztowania;
– dopuszczalne obciążenie pomostów i konstrukcji rusztowania;
– datę przekazania rusztowania do eksploatacji;
– oporność uziomu;
– terminy kolejnych przeglądów rusztowania.
W tym samym rozporządzeniu [2] pojawia się zapis odnośnie obowiązku sprawdzania rusztowania przez kierownika budowy lub uprawnioną osobę. Czynność tę należy wykonywać każdorazowo po silnym wietrze, opadach atmosferycznych oraz działaniu innych czynników, stwarzających zagrożenie dla bezpieczeństwa wykonywania prac. Podobnie po przerwach roboczych dłuższych niż 10 dni oraz okresowo, nie rzadziej niż raz w miesiącu.
Najważniejsze wytyczne dotyczące bezpiecznego montażu i eksploatacji
Zapisy z Rozporządzenia Ministra Infrastruktury [2] dotyczące odbioru technicznego i przeglądów rusztowań, wymagają od kierownika budowy znajomości podstawowych zasad bezpiecznego montażu i eksploatacji rusztowań, związanych przede wszystkim z prawidłowym posadowieniem, kotwieniem i stężeniem konstrukcji, bowiem te elementy decydują o stateczności ogólnej konstrukcji rusztowania. Nie może on również pominąć elementów związanych z bezpiecznym użytkowaniem, a więc z właściwym zabezpieczaniem pomostów przed upadkiem pracowników z wysokości, zabezpieczaniem samych rusztowań przed wypadnięciem narzędzi i materiałów, ochroną osób postronnych, jak również zapewnieniem prawidłowej komunikacji na rusztowaniu.
Najważniejsze wytyczne dotyczące ww. zagadnień, jak i ich podstawę prawną, zawiera tab. 1.
Tab. 1 Wytyczne bezpiecznego montażu i eksploatacji rusztowań zawarte w rozporządzeniach i normach
|
ROZPORZĄDZENIE/NORMA
|
TREŚĆ
|
|
|
POSADOWIENIE
|
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie
|
Rusztowania należy ustawiać na podłożu ustabilizowanym i wyprofilowanym,
|
|
PN–M-47900-2: 1996 – Rusztowania stojące metalowe robocze. Rusztowania stojakowe z rur
|
Posadowienie rusztowań na podłożu gruntowym.
Wielkość podkładów należy tak dobrać, aby dla podłoży gruntowych były spełnione wymagania normy wg pkt. 4.3.1 (tj. nośność podłoży gruntowych, na których jest |
|
|
PN-EN 12811-1: 2007 – Tymczasowe konstrukcje stosowane na placu budowy.
|
Wytrzymałość oraz sztywność podkładów oraz podpór śrubowych powinna być taka, aby zapewnić, że może przenieść maksymalne, przyjęte w projekcie, obciążenie
|
|
|
KOTWIENIE
|
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie
|
Liczbę i rozmieszczenie zakotwień rusztowania oraz wielkość siły kotwiącej należy określić w projekcie rusztowania lub dokumentacji producenta. Składowa pozioma jednego zamocowania rusztowania nie powinna być mniejsza niż 2,5 kN. Konstrukcja rusztowania nie powinna wystawać poza najwyżej położoną linię kotew więcej niż 3 m, a pomost roboczy umieszcza się nie wyżej niż 1,5 m ponad tą linią. |
|
STĘŻANIE
|
PN–M-47900-2: 1996 – Rusztowania stojące metalowe robocze. Rusztowania stojakowe z rur
|
Stężenie pionowe. Zewnętrzne stojaki rusztowań przyściennych i wolno stojących należy łączyć stężeniami pionowymi na całej wysokości rusztowania. Układ stężeń powinien całkowicie zapewnić stateczność rusztowania dając mu niezmienność kinetyczną od działania sił zewnętrznych, przy czym najniższy węzeł stężenia powinien być bezpośrednio nad podłożem. Stężenia pionowe powinny być rozmieszczone symetrycznie, przy czym liczba stężeń nie może być mniejsza niż 2 na każdej kondygnacji rusztowania. Odległość pomiędzy polami stężeń (przedziałami stężonymi) nie może przekraczać 10 m. |
|
POMOSTY- ZABEZPIECZENIE I PRACA NA POMOSTACH
|
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie
|
Drogi komunikacyjne dla wózków i taczek, usytuowane nad poziomem terenu powyżej 1 m, zabezpiecza się balustradą.
Balustrada składa się z deski krawężnikowej o wysokości 0,15 m i poręczy ochronnej umieszczonej na wysokości 1,1 m. Wolną przestrzeń pomiędzy deską krawężnikową Rusztowania i ruchome podesty robocze powinny:
1) 2) posiadać stabilną konstrukcję dostosowaną do przeniesienia obciążeń; 3) zapewniać bezpieczną komunikację i swobodny dostęp do stanowisk pracy;
4) 5) posiadać poręcz ochronną; 6) posiadać piony komunikacyjne. W przypadku odsunięcia rusztowania od ściany ponad 0,2 m należy stosować balustrady od strony tej ściany. Usytuowanie rusztowania w obrębie ciągów komunikacyjnych wymaga zgody właściwych organów nadzorujących te ciągi oraz zastosowania wymaganych przez nie środków bezpieczeństwa. Środki bezpieczeństwa powinny być określone w projekcie organizacji ruchu. Rusztowania usytuowane w obrębie ciągów komunikacyjnych powinny posiadać co najmniej: 1) zabezpieczenia przed spadaniem przedmiotów z rusztowania; 2) zabezpieczenie przechodniów przed możliwością powstania urazów oraz uszkodzeniem odzieży przez elementy konstrukcyjne rusztowania. |
|
PN-EN 12811-1:2007 – Tymczasowe
|
Strefy robocze i strefy dostępu powinny być chronione za pomocą zabezpieczenia bocznego, składającego się przynajmniej z poręczy głównej, pośredniego zabezpieczenia bocznego oraz bortnicy. Zabezpieczenie boczne powinno być chronione przed niezamierzonym usunięciem.
|
|
|
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie
|
Równoczesne wykonywanie robót na różnych poziomach rusztowania jest dopuszczalne, pod warunkiem zachowania wymaganych odstępów między stanowiskami pracy. W przypadkach innych, niż określone powyżej, odległości bezpieczne wynoszą w poziomie co najmniej 5 m, a w pionie wynikają z zachowania co najmniej jednego szczelnego pomostu, nie licząc pomostu, na którym roboty są wykonywane. |
|
|
NORMA (PRZEPIS)
|
TREŚĆ
|
|
|
POMOSTY- ZABEZPIECZENIE I PRACA NA POMOSTACH
|
Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 30 września 2003 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy(Dz. U. Nr 178, poz.1745
|
Wymiary, kształt oraz układ pomostów rusztowania muszą: 1) być dostosowane do charakteru wykonywanej pracy i przenoszonego ciężaru; 2) zapewniać bezpieczną pracę i bezpieczne przejście. Pomosty rusztowania muszą być zmontowane w taki sposób, aby: 1) ich elementy nie mogły się poruszać w trakcie użytkowania;
2) |
|
PN-EN 12810-1:2010 – Rusztowania
|
Powierzchnia pomostu powinna być wypoziomowana i wolna od zagrożeń z powodu potknięcia się. W skład systemu rusztowania powinny wchodzić odpowiednio zwymiarowane elementy pomostowe w celu zakrycia każdej występującej pomiędzy nimi szczeliny szerszej niż 25 mm. Tam gdzie stojak przedziela części pomostu, odległość pomiędzy tymi częściami nie może być większa niż 80 mm. Elementy pomostu powinny być blokowane przed niezamierzonym podniesieniem. Zaleca się, aby elementy tworzące pomost były blokowane w swoim położeniu przez dodawanie kolejnych części składowych w czasie procesu wznoszenia. Jako rozwiązanie alternatywne może być zastosowane urządzenie mocujące, które zabezpieczy przed niezamierzonym podniesieniem się elementów pomostu, a którego prawidłowe zainstalowanie będzie można sprawdzić wzrokowo z góry lub z dołu. Sąsiadujące ze sobą elementy pomostu mogą być łączone, aby zmniejszyć wzajemne ugięcia, jeżeli jednak w tym celu korzysta się z oddzielnej części składowej, to tej części składowej nie można brać pod uwagę przy dokonywaniu oceny.
|
|
|
PN-EN 12811-1:2007 – Tymczasowe
|
Powinno być możliwe zabezpieczenie elementów pomostów przed niebezpiecznym przemieszczeniem, np. niezamierzonym wyparciem lub wypiętrzeniem spowodowanym działaniem wiatru. Elementy pomostów roboczych powinny mieć powierzchnię zabezpieczającą przed poślizgiem. |
|
|
KOMUNIKACJA
|
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury
|
Rusztowania stojakowe powinny mieć wydzielone bezpieczne piony komunikacyjne. Odległość najbardziej oddalonego stanowiska pracy od pionu komunikacyjnego rusztowania nie powinna być większa niż 20 m, a pomiędzy pionami nie większa niż 40 m.
|
|
DASZKI OCHRONNE
|
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury
|
Rusztowania, usytuowane bezpośrednio przy drogach, ulicach oraz w miejscach przejazdów i przejść dla pieszych, oprócz wymagań określonych w §112 rozporządzenia, powinny posiadać daszki ochronne i osłonę z siatek ochronnych. Daszki ochronne powinny znajdować się na wysokości nie mniejszej niż 2,4 m nad terenem w najniższym miejscu i być nachylone pod kątem 45° w kierunku źródła zagrożenia. Pokrycie daszków powinno być szczelne i odporne na przebicie przez spadające przedmioty.
W miejscach przejść i przejazdów szerokość daszka ochronnego wynosi co najmniej Używanie daszków ochronnych jako rusztowań lub miejsc składowania narzędzi, sprzętu, materiałów jest zabronione. |
|
PN–M-47900-2:1996 – Rusztowania
|
Wysięg daszków ochronnych powinien wynosić, licząc od zewnętrznego rzędu stojaków, dla rusztowań o wysokości: – do 20 m – min 2,20 m, – ponad 20 m – min 3,50 m. Stojaki podpierające konstrukcję daszków powinny być oddalone od krawężników ulicznych o min 0,80 m. |
|
|
PRZEGLĄDY
|
Rozporządzenie Ministra
Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. |
Rusztowania i ruchome podesty robocze powinny być każdorazowo sprawdzane, przez kierownika budowy lub uprawniona osobę, po silnym wietrze, opadach atmosferycznych oraz działaniu innych czynników, stwarzających zagrożenie dla bezpieczeństwa wykonania pracy, przerwach roboczych dłuższych niż 10 dni oraz okresowo, nie rzadziej niż raz w miesiącu. Zakres czynności objętych sprawdzeniem określa instrukcja producenta lub projekt indywidualny. |
|
PN–M-47900-2:1996 – Rusztowania
|
W czasie eksploatacji rusztowania podlegają następującym przeglądom: a) codziennym; b) dekadowym; c) doraźnym. Zakres czynności obejmujących poszczególne przeglądy powinien być ujęty w odpowiednich instrukcjach montażu i eksploatacji danego rusztowania. Za dokonanie przeglądów odpowiedzialny jest kierownik budowy lub uprawniona przez niego osoba. Wyniki przeglądu należy wpisać do dziennika budowy. |
|
Obowiązek posiadania instrukcji montażu i eksploatacji rusztowania
Zapisy z rozporządzeń, jak i z norm, przedstawione w tabeli 1, dotyczą przede wszystkim instrukcji montażu i eksploatacji rusztowania (często zwanej również DTR). Jest to podstawowy dokument, który musi towarzyszyć każdej użytkowanej konstrukcji rusztowania i którego należy żądać od producenta, sprzedawcy lub wynajmującego dane rusztowanie.
Instrukcja musi być bezwzględnie w posiadaniu kierownika budowy na każdym placu budowy, bowiem właśnie w niej znajdują się odpowiednie dla danego typu rusztowania informacje, dotyczące m.in. prawidłowej kolejności montażu/demontażu i właściwego użytkowania rusztowania, pozwalające na prawidłowe dokonanie odbioru technicznego rusztowania czy wykonanie przeglądu.
Na zakończenie należy podkreślić wagę certyfikacji rusztowań. Aktualnie dokument taki nie jest obligatoryjny, a powinien być, bowiem tylko certyfikat daje kierownikowi budowy informację, że rusztowanie wykorzystywane u niego na placu budowy zostało sprawdzone przez niezależną jednostkę certyfikującą i spełnia wymagania obowiązujących rozporządzeń i aktualnych norm technicznych.
mgr inż. Danuta Gawęcka
mgr inż. Dariusz Gnot
Polska Izba Gospodarcza Rusztowań
Zdjęcia i rysunki: autorów
Literatura
[1] Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U. 1994 nr 89 poz. 414)
[2] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych Dz.U. 2003 nr 47 poz. 401)
[3] Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 30 września 2003 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (Dz.U. 2003 nr 178 poz. 1745)
[4] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 23 czerwca 2003 r. w sprawie informacji dotyczącej bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (Dz.U. 2003 nr 120 poz. 1126)
[5] Rozporządzenie Ministra Transportu i Budownictwa z dnia 28 kwietnia 2006 r. w sprawie samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie (Dz.U. 2006 nr 83 poz. 578)
[6] PN-M-47900-2:1996 – Rusztowania stojące metalowe robocze. Rusztowania stojakowe z rur.
[7] PN-EN 12810-1:2010 – Rusztowania elewacyjne z elementów prefabrykowanych. Część 1: Specyfikacje techniczne wyrobów.
[8] PN-EN 12811-1:2007 – Tymczasowe konstrukcje stosowane na placu budowy. Część 1: Rusztowania. Warunki wykonania i ogólne zasady projektowania.
