Najważniejsze w projektowaniu robót ziemnych jest właściwe rozpoznanie podłoża i warunków wodnych.
Roboty ziemne stanowią zbiór procesów technologicznych, w wyniku których powstają obiekty budowlane wykonane w gruncie lub z gruntu budowlanego, wykopy pod obiekty budowlane jako element realizacji budowy.
Roboty ziemne prowadzone są w trakcie realizacji budowli podziemnych, fundamentów budowli nadziemnych, instalacji podziemnych, podłoża pod nawierzchnie, np. dróg, linii kolejowych, lotnisk, placów; kształtowania terenu, np. usypywania wałów, nasypów, tworzenia sztucznych wzniesień i dolin.
Prowadzenie robót ziemnych odbywa się w określonych warunkach [1], na które składają się:
– kategorie i rodzaje gruntów,
– warunki wodne,
– topografia terenu,
– rozmieszczenie wznoszonych obiektów,
– istniejące na terenie budowy przeszkody,
– istniejący przy terenie budowy układ komunikacyjny,
– terminy wykonania wszystkich robót.
Roboty ziemne są na ogół masowe, ciężkie, pracochłonne i charakteryzują się wysokim stopniem zmechanizowania.
W świetle prawa należy rozróżnić roboty ziemne i roboty budowlane jak również niwelacyjne. O pracach niwelacyjnych stanowi art. 41 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane [2], zaliczając je do prac przygotowawczych, które uwzględnia pozwolenie na budowę.
Roboty ziemne, szczególnie niwelacja i podnoszenie terenu, nie zawsze mają związek z robotami budowlanymi. Należy wskazać tu jednak dotychczasowe orzeczenia sądów prezentujące odmienne zdanie na ten temat. Według wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z 2005 r. niwelacja terenu, wyrównanie poziomu gruntu czy też jego podwyższenie, nie stanowią robót budowlanych podlegających Prawu budowlanemu i mogą być oceniane w świetle naruszenia stosunków wodnych. Ochronę gruntów sąsiednich przed konsekwencjami zmian stosunków wodnych reguluje art. 29 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne [3]. W myśl tej ustawy roboty ziemne nie mogą doprowadzić do zmiany stanu wody na gruncie, a zwłaszcza kierunku odpływu znajdującej się na gruncie wody opadowej ani kierunku odpływu ze źródeł – ze szkodą dla gruntów sąsiednich, oraz odprowadzać wód i ścieków na grunty sąsiednie.
>>> Realizacja głębokiego wykopu w obszarze ochronnym Uzdrowiska Mateczny Zdrój w Krakowie
>>> Uszkodzenia konstrukcji budynku po ujawnieniu się pustek w podłożu gruntowym
>>> Kategorie i opinie geotechniczne oraz warunki geotechniczne posadowienia obiektów – przepisy
>>> Inwestycje w wymagających warunkach – fundament to podstawa
Fot. © woodsy – Fotolia.com
Podstawą prawną wykonywania robót ziemnych są:
– ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane [2];
– rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych [4];
– instrukcja ITB nr 427/2007 Warunki techniczne wykonania i odbioru robót budowlanych. Część A: Roboty ziemne i konstrukcyjne [5];
– instrukcja ITB nr 376/202 Ochrona zabudowy w sąsiedztwie głębokich wykopów [6].
Dokumentacja projektowa
Wykopy na budowie realizowane są na podstawie dokumentacji projektowej.
Przy ocenie dokumentacji i jej zawartości należy wziąć pod uwagę:
– teren wraz z jego ukształtowaniem, jak również poprzednie zagospodarowanie (nasypy niekontrolowane lub zakryte uzbrojenie terenu);
– występujące w terenie warunki gruntowo-wodne do głębokości od 1,0 do 2,0 m poniżej planowanego poziomu wykopu;
– informacje na temat terenów, dróg i budowli znajdujących się w bezpośredniej bliskości wykopów (rodzaju fundamentów, głębokości posadowienia, stanu ich konstrukcji oraz skutków wykonania wykopu);
– lokalizację, rodzaj i stan uzbrojenia podziemnego (woda, prąd, gaz, kanalizacja, telekomunikacja itp.);
– obecność pozostałości starych fundamentów itp. obiektów znajdujących się w gruncie;
– możliwości występowania terenów archeologicznych;
– obecność gruntów skażonych;
– występowanie ograniczeń w zakresie wprowadzania drgań lub hałasu oraz szczególnych wymagań w zakresie ochrony środowiska;
– granice terenu inwestycji [5].
Do większości prac przy wykopach wystarcza dokumentacja budowlana wraz z dokumentacją geotechniczną lub geologiczno-inżynierską, jednakże w przypadkach bardziej skomplikowanych konieczne się staje uzupełnienie dokumentacji o odpowiednie projekty wykonawcze[5]:
– obudowy wykopu, w których powinna być określona lokalizacja obudowy, jej konstrukcja i usytuowanie poszczególnych elementów wraz z określeniem warunków realizacji obudowy i wykonywania w niej wykopu;
– odwodnienia wykopu wraz z określeniem elementów odwadniających, ich lokalizacji, głębokości posadowienia wraz z określeniem warunków jego realizacji;
– monitoringu budynków i obiektów będących w zasięgu oddziaływania, określa się rodzaj obserwacji i pomiarów kontrolnych oraz ich częstotliwość wraz z podaniem wartości granicznych – których przekroczenie może spowodować uszkodzenie obiektów.
Plan robót ziemnych powinien znaleźć swoje odzwierciedlenie na rysunku projektu zagospodarowania w granicach opracowania projektu.
Roboty ziemne są ściśle związane z gruntami i z tego punktu widzenia najistotniejsza dla projektanta jest norma PN-EN 1997 Eurokod 7 Projektowanie geotechniczne [7]. Najważniejsze w projektowaniu robót ziemnych jest właściwe rozpoznanie podłoża i warunków wodnych. Eurokod 7 w części 2 mówi, że rozpoznanie podłoża powinno dostarczyć informacji potrzebnych do sporządzenia opisu warunków występujących w podłożu, mających znaczenie dla proponowanych prac, i stworzyć podstawy do oszacowania parametrów geotechnicznych istotnych dla wszystkich stadiów budowy [1].
Badania geotechniczne określają:
– poziom wód gruntowych; w przypadku wysokiego poziomu wód gruntowych być może trzeba będzie wykonać drenaż opaskowy w celu ochrony piwnicy i fundamentu;
– agresywność chemiczną wód gruntowych – jeśli poziom wód gruntowych jest wysoki, należy sprawdzić laboratoryjnie ich ewentualny wpływ na beton i stal;
– kategorie gruntów – czyli rodzaje podłoża (rodzime, naturalne lub antropogeniczne), podtypy (skaliste, mineralne, organiczne) i spoistość, czyli sypkość;
– właściwości fizykomechaniczne (spoistość poszczególnych warstw gruntu);
– zjawiska zboczowe – inwestycji zlokalizowanych na skarpach, w pobliżu skarp, na zboczach i w pobliżu zboczy; badania określają statyczność podłoża, ewentualne prawdopodobieństwo osunięcia i pozwalają wybrać metodę wzmocnienia gruntu [1].
Podstawowy schemat robót ziemnych jest następujący: odspojenie gruntu, przemieszczenie odspojonego gruntu i ułożenie go w nasypie, odłożenie lub wywiezienie z terenu budowy. W ramach pojęcia robót ziemnych mieszczą się również pewne procesy spoza podanego schematu, których realizacja wpływa istotnie na sprawny przebieg zasadniczych robót ziemnych.
Należą do nich:
– roboty przygotowawcze, tj. usunięcie przeszkód z powierzchni terenu (np. oczyszczenie terenu z drzew i krzewów, rozbiórka starej zabudowy), wytyczenie obiektów, odwodnienie terenu (w przypadku występowania zwierciadła wody gruntowej powyżej powierzchni poziomu dna planowanego wykopu), wstępne spulchnienie gruntu (w przypadkach koniecznych);
– roboty podstawowe, tj. zdjęcie warstwy ziemi roślinnej, makroniwelacje oraz wykonanie wykopów szerokoprzestrzennych pod obiekty budowlane, wykopów liniowych pod drogi i instalacje, nasypów i zasypki z zagęszczeniem, rozłożenie warstwy usuniętej ziemi roślinnej;
– roboty wykończeniowe, tj. wyrównanie dna wykopów szerokoprzestrzennych, „dokopania” pod ławy i stopy fundamentowe, wyprofilowanie nasypów i wyrównanie skarp, zabezpieczenie skarp wykopów i nasypów stałych.
Roboty ziemne mogą mieć charakter robót skupionych (realizowanych na niezbyt rozległym terenie, przykładem jest wykop pod budynek) lub liniowych – np. wykopy pod sieci uzbrojenia, realizowanych na terenie rozległym wydłużonym w planie [1].
Rys. Przykłady zabezpieczenia wykopu wąskoprzestrzennego
Kategorie i właściwości gruntów ze względu na wykonywanie robót ziemnych
Prawidłowość projektowania i realizacji budowli ziemnych, niezależnie od ich rodzaju, wymaga znajomości podstawowych parametrów gruntów, takich jak: struktura, skład, właściwości fizyczne i chemiczne, właściwości wytrzymałościowe itp. [9, 1].
W Polsce 98% terenu kraju zalegają grunty I–IV kategorii. W tabl. 1 podano niektóre wybrane rodzaje gruntów przyporządkowane do danej kategorii, uwzględniającej stopień trudności odspojenia i wydobycia urobku [1, 8].
Grunty kategorii I–IV stanowią najczęściej materiał do wykonywania budowli ziemnych; właściwości techniczne tych gruntów zmieniają się znacznie w zależności od stopnia ich wilgotności. Powoduje to zmniejszenie wydajności maszyn i sprzętu ze względu na oblepianie, zmniejszanie stopnia napełnienia itp. [1, 9].
Grunty kategorii V–X (różnego rodzaju skały) są słabo podatne na odspajanie – konieczne jest stosowanie specjalistycznego sprzętu lub technologii, np. odstrzałów.
Tabl. 1 Przykładowe rodzaje i kategorie gruntów [1, 8]
| Kategoria | Charakterystyka i rodzaj gruntu |
Średnia gęstość objętościowa [t/m3] |
Narzędzia wystarczające do odspajania gruntu |
Średnie spulchnienie początkowe [%] |
| I | piasek suchy, gleba uprawna zaorana, torf bez korzeni | 1,0–1,6 | narzędzia ręczne (np. łopaty) | 5–30 |
| II | piasek wilgotny, gliniasty, żwir luźny, nasypy z piasku, torf z korzeniami do 30 mm grubości |
1,1–1,8 | jw. (dodatkowo motyki lub oskardy) |
15–25 |
| III | piaski gliniaste, pyły i lessy, rumosz skalny, gliny bez głazów, nasypy zleżałe, mady i namuły rzeczne, torf z korzeniami ponad 30 mm grubości | 1,4–2,0 | maszyny budowlane do robót ziemnych | 25–35 |
| IV | lessy suche zwarte, gliny ciężkie i zwałowe z głazami (głazy do 50 kg – nie więcej niż do 10% objętości gruntu), iłołupki miękkie, nasypy zleżałe z gruzem lub tłuczniem | 1,9–2,1 | maszyny budowlane do robót ziemnych (także ciężkie) | 25–35 |
Wykonywanie robót ziemnych
Roboty ziemne powinny być realizowane na podstawie projektu określającego położenie instalacji i urządzeń podziemnych, mogących się znaleźć w zasięgu prowadzonych robót. Jeżeli prace są wykonywane w bezpośrednim sąsiedztwie sieci (elektroenergetycznych, gazowych, telekomunikacyjnych, ciepłowniczych, wodociągowych i kanalizacyjnych), obowiązkiem kierownika budowy jest określenie bezpiecznej odległości oraz sposobu wykonywania robót w porozumieniu z właściwą jednostką, w której zarządzie lub użytkowaniu znajdują się te instalacje. W przypadku występowania na terenie prowadzonych robót ziemnych miejsc niebezpiecznych należy je ogrodzić i umieścić napisy ostrzegawcze [4].
W przypadku realizacji wykopów o ścianach pionowych nieumocnionych, bez rozparcia lub podparcia, dopuszcza się wykonywanie ich do głębokości 1 m w gruntach zwartych, z zachowaniem warunku braku dodatkowego obciążenia w pasie o szerokości równej głębokości wykopu.
Wykopy bez umocnień, o głębokości przewyższającej 1 m, do głębokości 2 m, można wykonywać w przypadkach, gdy pozwalają na to wyniki badań gruntu i dokumentacja geologiczno-inżynierska [4].
Dla prac, w których wykop osiągnie głębokość większą niż 1 m od poziomu terenu, konieczne staje się wykonanie zejść (wejście) do wykopu z zachowaniem maksymalnej odległości między nimi 20 m.
W przypadku realizacji wykopów wąskoprzestrzennych o głębokości powyżej 1 m ściany wykopu należy zabezpieczyć (przykład na rys. 1).
Stosowanie zabezpieczeń ażurowych ścian wykopów dopuszczalne jest wyłącznie w gruntach zwartych jednakże z wyłączeniem okresu zimowego.
Dokumentacja prac ziemnych powinna określać bezpieczne nachylenie ścian wykopów w przypadku:
– realizacji robót na terenach osuwiskowych,
– występowania gruntów nawodnionych,
– realizacji robót ziemnych o głębokości powyżej 4 m,
– występowania dodatkowych obciążeń terenu przy skarpie w pasie równym głębokości wykopu,
– występowania gruntów skłonnych do pęcznienia (iły).
Podczas realizacji wykopów w miejscach dostępnych dla osób niezatrudnionych przy tych robotach należy wokół wykopów pozostawionych na czas zmroku i w nocy ustawić balustrady, zaopatrzone w światłoostrzegawcze koloru czerwonego. Balustrady powinny mieć poręcze na wysokości 1,1 m nad terenem i powinny się znajdować w odległości nie mniejszej niż 1 m od krawędzi wykopu. W uzasadnionych przypadkach należy stosować szczelne przykrycie uniemożliwiające wpadnięcie do wykopu. W przypadku zastosowania przykrycia dopuszcza się zastąpienie balustrad linami lub taśmami na wysokości 1,1 m i w odległości 1 m od wykopu [4].
Na terenach robót ziemnych, na których nie ma możliwości stałego ogrodzenia, wykonawca robót powinien zapewnić stały dozór.
Stosowanie skarp bezpiecznych w czasie wykonywania wykopów jest dopuszczone pod warunkami:
– dokonywania przeglądów stanu skarpy po deszczu, mrozie lub po dłuższej przerwie w pracy;
– usuwania naruszenia struktury gruntu skarpy, z zachowaniem bezpiecznego nachylenia skarpy;
– stosowania w pasie terenu przylegającego do górnej krawędzi skarpy, na szerokości równej trzykrotnej głębokości wykopu, spadków umożliwiających odpływ wód opadowych od wykopu [4].
W przypadku przerwania prac w wykopie i kontynuowania ich w okresie późniejszym konieczne jest każdorazowe sprawdzenie stanu obudowy wykopu i skarp.
Należy pamiętać, że w sytuacji gdy konieczne jest prowadzenie prac w wykopie wąskoprzestrzennym wraz z transportem urobku, wykop przykrywa się szczelnym i wytrzymałym zabezpieczeniem, a pojemniki do transportu załadowuje się poniżej ich górnej krawędzi.
Zabrania się składowania urobku wraz z materiałami i wyrobami w odległości mniejszej niż 0,6 m od krawędzi wykopu, jeżeli ściany wykopu są obudowane oraz jeśli obciążenie urobku jest przewidziane w doborze obudowy, a także w strefie klina naturalnego odłamu gruntu, jeżeli ściany wykopu nie są obudowane [4]. Również ruch środków transportowych obok wykopów powinien się odbywać poza granicą klina naturalnego odłamu gruntu. W trakcie trwania robót ziemnych nie powinno się dopuszczać do tworzenia się nawisów gruntu.
Podczas realizacji zasypywania wykopów zabezpieczonych obudowami zabezpieczenie należy demontować od dna wykopu i stopniowo je usuwać w miarę zasypywania wykopu jednoetapowo w gruntach spoistych – na głębokości nie większej niż 0,5 m oraz 0,3 m – w pozostałych gruntach.
Przy robotach realizowanych koparkami należy pamiętać, aby sprzęt ustawiony był w odległości od wykopu nie mniejszej niż 0,6 m poza granicę klina naturalnego odłamu gruntu. Dla prac ziemnych sprzętem zmechanizowanym musi zostać wyznaczona strefa niebezpieczna.Zabrania się przebywania osób pomiędzy wykopem a ustawioną koparką [4].
Eksploatowanie maszyn roboczych określają przepisy rozporządzenia [12], zgodnie z którym eksploatacja maszyn może się odbywać na terenach rozpoznanych pod względem warunków geologicznych i gruntowych.
Tabl. 2 Bezpieczne nachylenie skarp wykopów w zależności od głębokości wykopu, obciążenia skarpy i kategorii gruntu [1, 8]
| Kategoria
gruntu normalnej wilgotności |
Skarpy nieobciążone | Skarpy obciążone | ||||
| Szerokość dna | ||||||
| do 3 m | ponad 3 m | |||||
| głębokość | głębokość | |||||
| do 3 m h:l | ponad 3 m h:l | do 5 m h:l | ponad 5 m h:l | do 3 m h:l | ponad 3 m h:l | |
| I | 1:1,25 | 1:1,5 | 1:1,25 | 1:1,5 | 1:1,25 | 1:1,5 |
| II | 1:1 | 1:1,25 | 1:1 | 1:1,25 | 1:1 | 1:1,25 |
| III | 1:0,67 | 1:0,75 | 1:0,5 | 1:0,67 | 1:0,67 | 1:0,75 |
| IV | 1:0,5 | 1:0,67 | 1:0,35 | 1:0,5 | 1:0,5 | 1:0,67 |
| V–XVI | 1:0,1 | 1:0,2 | 1:0,1 | 1:0,2 | 1:0,2 | 1:0,35 |
Ochrona zabytków w robotach ziemnych
Przepisy dotyczące ochrony zabytków zostały zawarte w ustawie o ochronie zabytków [11]. Ustawa określa zasady ochrony konserwatorskiej w zakresie archeologii w trakcie prowadzenia robót ziemnych.
Ustawa definiuje, czym jest zabytek, zabytek nieruchomy, zabytek ruchomy, jak również zabytek archeologiczny. W art. 32 ust. 1 wyjaśniono postępowanie w trakcie prowadzenia robót budowlanych lub ziemnych w przypadku odkrycia przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest on zabytkiem, przepis nakazuje:
1) wstrzymać wszelkie roboty mogące uszkodzić lub zniszczyć odkryty przedmiot;
2) zabezpieczyć, przy użyciu dostępnych środków, ten przedmiot i miejsce jego odkrycia;
3) niezwłocznie zawiadomić o tym właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, a jeśli nie jest to możliwe, właściwego wójta (burmistrza, prezydenta miasta).
Rozminowanie i prace saperskie w robotach ziemnych
Sposób postępowania w przypadku stwierdzenia niewypału na terenie prowadzonych prac ziemnych reguluje ustawa [13], która w art. 25a ust. 1 wskazuje, że w przypadku znalezienia wszelkiego rodzaju materiałów wybuchowych i niebezpiecznych zawiadamia się najbliższy urząd administracji rządowej lub samorządowej, jednostkę organizacyjną Policji lub Państwowej Straży Pożarnej. W art. 25b wskazano, że do oczyszczania terenów z materiałów wybuchowych i niebezpiecznych pochodzenia wojskowego mogą być użyte Siły Zbrojne RP.
Oczyszczanie terenu wykonuje się na podstawie przepisów [14], [15], [16] oraz rozporządzenia [17]. Każdy niewypał i niewybuch po przyjęciu zgłoszenia jest usuwany w czasie do 72 godzin, przy czym usuwanie przedmiotów niebezpiecznych w miejscach publicznych (szkoły, drogi publiczne, osiedla mieszkaniowe) uważane jest za interwencję pilną, do realizacji w możliwie najkrótszym terminie, lecz nie później niż w czasie 24 godzin [1].
Przepisy nakładają na właścicieli nieruchomości oraz inwestorów i wykonawców prac budowlanych wiele zobowiązań związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa osób realizujących prace ziemne. Ważne jest również dobre rozpoznanie warunków gruntowych i lokalizacji inwestycji i sposób wykonywania prac ziemnych. Przed przystąpieniem do realizacji zamierzonych prac należy dokładnie zaplanować proces wykonywania prac ziemnych, tak żeby były prowadzone w sposób bezpieczny.
dr inż. Krzysztof Michalik
Katedra Technologii Budownictwa
Wyższa Szkoła Techniczna w Katowicach
Wydział Architektury, Budownictwa i Sztuk Stosowanych
mgr inż. Tomasz Gąsiorowski
dyr. Biura Projektowego „Konstruktor” w Chrzanowie
Literatura
1. K. Michalik, Roboty ziemne w budownictwie, Wydawnictwo Prawo i Budownictwo, Chrzanów 2014.
2. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U. z 1994 r. Nr 89, poz. 414 z późn. zm.).
3. Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (Dz.U z 2001 r. Nr 115, poz. 1229).
4. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych (Dz.U. z 2003 r. Nr 47, poz. 401).
5. Instrukcja ITB nr 427/2007 „Warunki techniczne wykonania i odbioru robót budowlanych. Część A: Roboty ziemne i konstrukcyjne, zeszyt 1: Roboty ziemne”, Instytut Techniki Budowlanej, Warszawa 2007.
6. W. Kotlicki, L. Wysokiński, Ochrona zabudowy w sąsiedztwie głębokich wykopów, instrukcja ITB nr 376/2002, Warszawa 2002.
7. PN-EN 1997 Eurokod 7 Projektowanie geotechniczne.
8. Praca zbiorowa pod redakcją W. Martinka, Technologia robót budowlanych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2010.
9. Praca zbiorowa pod redakcją J. Panasa, Nowy poradnik majstra budowlanego, Arkady, Warszawa 2003.
10. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. z 2002 r. Nr 75, poz. 690).
11. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568).
12. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 20 września 2001 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas eksploatacji maszyn i innych urządzeń technicznych do robót ziemnych, budowlanych i drogowych (Dz.U. z 2001 r. Nr 118, poz. 1263).
13. Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym (Dz.U. z 2001 r. Nr 67, poz. 679).
14. Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz.U. z 2004 r. Nr 277, poz. 2742).
15. Ustawa z dnia 30 maja 1996 r. o gospodarowaniu niektórymi składnikami mienia Skarbu Państwa oraz o Agencji Mienia Wojskowego (Dz.U. z 1996 r. Nr 90, poz. 405).
16. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz.U. z 2007 r. Nr 89, poz. 590).
17. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 lutego 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad udziału pododdziałów i oddziałów Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w zapobieganiu skutkom klęski żywiołowej lub ich usuwaniu (Dz.U. z 2003 r. Nr 41, poz. 347).
