Zainteresowanie usuwaniem azbestu jest obecnie często jednostronne, ogniskuje się na kwestiach emisji pyłów, a omija nietypowe jego zastosowania.
Artykuły Andrzeja Obmińskiego opublikowane w „IB” nr 5 i 6/2010 pod tytułem „Problemy z azbestem” [10, 11] przypomniały mi inną kwestię odnoszącą się do stosowania i usuwania azbestu z obiektów budowlanych, tj. rur wodociągowych azbestowo-cementowych ciśnieniowych i kanalizacyjnych. Autor wnikliwie omówił warunki, jakie trzeba spełnić, aby usuwanie wyrobów azbestowych w czasie rozbiórki lub remontu obiektu (raczej budynku) nie prowadziło do nadmiernej emisji pyłów respirabilnych, niebezpiecznych dla osób wykonujących roboty i dla otoczenia. Podał kilka istotnych zaleceń do przestrzegania w różnych fazach robót, w celu minimalizowania zawsze nieuchronnej emisji, bo w czasie rozbiórki i usuwania wyrobów nie można wyeliminować ich groźnego pylenia. Trzeba zawsze brać pod uwagę nieprzewidziane okoliczności w czasie robót, nawet jeśli inwentaryzacja wyrobów azbestowych była przeprowadzona starannie.
Tematyka wspomnianych artykułów pozostanie długo aktualna. Co obecnie o azbeście, po ustawowym zakazie jego stosowania, można napisać? Chyba tylko radzić, informować, pouczać, jak bezpiecznie prowadzić prace remontowe w różnych obiektach z wbudowanymi wyrobami zawierającymi azbest, i kontrolować wykonawców oraz przebieg robót. Autor słusznie podejmuje ten kierunek, kładąc nacisk na bezpieczeństwo wykonawców robót, osób postronnych i środowiska. Jest oczywiste, że podczas usuwania na pewno nastąpi niebezpieczna emisja pyłu (zwłaszcza z wyrobów suchych), gdyż w czasie użytkowania obiektów pylenie z materiałów zwięzłych (o gęstości ponad 1000 kg/m3 i zawartości azbestu do 20%) jest raczej znikome. Ale odnoszę wrażenie, że zainteresowanie usuwaniem azbestu jest jednostronne, ogniskuje się obecnie, pewnie słusznie, na kwestiach emisji pyłów, a omija nietypowe jego zastosowania.
Rys. 1. Złącze żeliwne typu Gibault do łączenia rur typu ACS: 1 – pierścień wewnętrzny, 2 – pierścień zewnętrzny dwudzielny, 3 – śruba, 4 – pierścień gumowy, 5 – rura azbestowo-cementowa typu ACS
Z historii azbestu
Sprawie azbestu poświęcono w ciągu stulecia przebogatą literaturę. Do połowy ubiegłego wieku dominowało przekonanie o celowości stosowania tego materiału ze względu na jego cenne właściwości, takie jak: odporność na działanie wysokiej temperatury i złe przewodzenie ciepła, duża sprężystość i dobra wytrzymałość mechaniczna oraz doskonała odporność na działanie wielu czynników chemicznych. W połowie XX w. nastąpił boom stosowania wyrobów azbestowych w różnych dziedzinach techniki. Ten trend został zahamowany przez doniesienia medyczne o szkodliwym wpływie azbestu na drogi oddechowe osób mających do czynienia z pyłem azbestowym. Nastąpił regres zastosowań, a w latach 90. ubiegłego wieku wprowadzono w wielu krajach zakaz stosowania azbestu i wyrobów z jego dodatkiem. W Polsce dokonano tego ustawą z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest [1]. Następnie ukazały się dwa rozporządzenia wykonawcze [2, 3].
Obecnie istnieją niepodważalne dowody, że azbest, a raczej jego pyły, tzw. włókna respirabilne, którymi azbest pyli i które dostają się do płuc osób narażonych zawodowo na oddychanie powietrzem zapylonym, są przyczyną chorób azbestozależnych: azbestozy czy nowotworów płuc. Schorzenia te mogą wystąpić po długim okresie latencji, sięgającym nawet 50 lat. Z tego względu Międzynarodowa Organizacja Pracy uznała w latach 80. ubiegłego wieku azbest za groźną przyczynę chorób zawodowych na świecie spowodowanych jego pyłami. Tak więc azbest, który do niedawna wydawał się być bezpiecznym naturalnym surowcem predestynowanym do wielorakich zastosowań, po latach ukazał swoje szkodliwe działanie, stał się swego rodzaju koniem trojańskim, z którym trzeba ostrożnie postępować.
Jak podaje Bartosz Jawecki, do Polski przywieziono po 1945 r. 2 miliony ton azbestu, z czego budownictwo wykorzystało ok. 82%, stosując ten materiał do wytwarzania ok. 3000 wyrobów budowlanych różnego rodzaju [7]. Pozostanie chyba bez odpowiedzi pytanie o ilość wytworzonych wyrobów z 15-proc. zawartością azbestu (tzw. twardych) i o miejsce ich wbudowania.
Powszechnie wiadomo, że w budownictwie stosowano azbest do wyrobu płyt azbestowo-cementowych płaskich i falistych na pokrycia dachowe i oblicowania ścian, ale mniej jest znane inne jego użycie; produkowano z niego płytki i wykładziny podłogowe, rury azbestowo-cementowe (ciśnieniowe i bezciśnieniowe) na przewody wodociągowe i kanalizacyjne oraz rynny spustowe na śmieci, kształtki azbestowo-cementowe na przewody i szyby wentylacyjne. Właśnie to ostatnie zastosowanie ma dziś wymiar ponurej ironii. Z azbestu, którego pyły są szkodliwe, zostały wykonane instalacje wentylacyjne nawiewne i wywiewne. Spodziewam się, że wykonywano je z wyrobów azbestowych twardych, bez uszczelniania tekstyliami lub luźnym azbestem; jeśli nie, to ciągle mamy do czynienia z pyleniem w szkołach, sanatoriach, szpitalach, teatrach itp.
Azbest to nazwa handlowa uwodnionych krzemianów, które występują w stanie naturalnym w złożach skalnych. Krystalizują one w postaci wydłużonych monokryształów o średnicy od kilku do kilkuset nm, tworząc wytrzymałe wiązki włókniste o długości nawet kilkunastu centymetrów. Rozróżnia się dwie grupy azbestów: jedną tworzy odmiana chryzotylowa, drugą kilka odmian azbestów amfibolowych. W zastosowaniach dominuje azbest chryzotylowy bardziej wytrzymały i odporny na działanie zasad, a nieodporny na wpływ kwasów, odmiany amfibolowe są bardziej odporne na kwasy i temperaturę, ale i groźniejsze dla zdrowia.
Rys. 2. Przekrój rury azbestowo-cementowej ciśnieniowej typu ACS; długość 3000 lub 4000 mm, Dnom = 80, 100, 125, 150, 200, 250, 300, 350 i 400 mm
Rury wodociągowe azbestowo-cementowe
Jak wspomniałem, wśród różnych rodzajów wyrobów zawierających azbest znaczącą grupę pod względem ilości i asortymentów stanowią rury wodociągowe azbestowo-cementowe ciśnieniowe i bezciśnieniowe oraz rury kanalizacyjne, do których produkcji stosowano chryzotyl i amfibole w ilości ok. 15%. Wyroby te należą do klasy II tzw. wyrobów twardych, z których emisja pyłów jest niewielka, a ponadto trudno mówić o pyleniu, dopóki rury są zakopane w gruntach i zawilgocone.
Nie ma emisji pyłów, ale woda z tych rurociągów nie może nie zawierać azbestu. Na pewno takie rury też ulegają uszkodzeniom, a podczas naprawy i usuwania dochodzi do uwalniania włókien. Warto wiedzieć, jak wygląda wnętrze rury i czy przepływająca pod ciśnieniem woda wypłukuje z jej ścianek włókna azbestu i niesie je do odbiorców. Ewa Komorowska podaje, że doniesienia kliniczne sugerują, iż z pyłem azbestu mogą być związane nowotwory krtani, żołądka, jelit [8]. Czy tylko z pyłem? Włókna azbestu są niezniszczalne, trzeba więc zapytać, czy przedostawanie się azbestu drogą pokarmową jest dla organizmu obojętne.
Według instrukcji [6] produkcję rur azbestowo-cementowych uruchomiono w Polsce w 1959 r., w roku 1960 zostały przeprowadzone w Instytucie Techniki Budowlanej ich badania wytrzymałościowe i chemiczne. Na tej podstawie opracowano w 1964 r. instrukcję stosowania rur azbestowo-cementowych do przewodów wodociągowych ciśnieniowych. Zastąpiła ona instrukcję wcześniejszą z lat 1957/1958, która odnosiła się do importowanych wówczas rur bułgarskich bądź jugosłowiańskich. W roku 1964 – czytamy w instrukcji – Zakłady Wyrobów Azbestowo-Cementowych w Szczucinie będą produkowały rury o właściwościach zgodnych z normą resortową MBiPMB-09007 z 1958 r. Rury według instrukcji znalazły zastosowanie w: wodociągach zewnętrznych, kanalizacji zewnętrznej sanitarnej, gazociągach niskoprężnych i w sieci zewnętrznej niektórych wód mineralnych (solankowych). W instrukcji, co zrozumiałe, nie ma żadnych zastrzeżeń zdrowotnych. Pewne światło na ilość wytwarzanych rur rzuca końcowy rozdział o efektach ekonomicznych. Zakładał on, że w latach 1965–1980 będzie rocznie wytwarzanych 600 km rur azbestowo-cementowych. Z tego wynika, że mamy w Polsce w różnych miastach wiele setek kilometrów przewodów wodociągowych z azbestu. Tylko gdzie? Jak je zidentyfikować?
Rozpoczęte ongiś działania były konsekwentnie rozwijane. Równolegle z uruchamianiem produkcji trwały prace przy tworzeniu Polskich Norm i norm zakładowych dotyczących wyrobów azbestowo-cementowych, w tym złączy typu Gibault (rys. 1) i rur ciśnienio-wych azbestowo-cementowych (rys. 2). Dodajmy, norm wtedy obowiązujących. Oto niektóre z nich:
– PN-76/B-14750 Przewody azbestowo-cementowe – Rury ciśnieniowe (zamiast PN-68/B-14750 pod tym samym tytułem) – unieważniona przez PKN w styczniu 1992 r. bez zastąpienia. Norma stanowiła, że rury azbestowo-cementowe są stosowane jako rurociągi do wody o ciśnieniu do 12,5 kG/cm2, a do ich produkcji należy stosować azbest chryzotylowy i amfibolowy. Rozróżnia się dwa typy rur azbestowo-cementowych ciśnieniowych: ACR i ACS o średnicach nominalnych: 80, 100, 125,150 i potem co 50 do 400 mm. Polska Norma z 1968 r. ustalała wymagania dla rur dla gazu niezawierającego tlenku węgla. Żadnych zastrzeżeń zdrowotnych.
– PN-65/B-14751 Przewody azbestowo-cementowe – Złącza żeliwne typu Gibault.
– PN-68/B-14752 Przewody azbestowo-cementowe – Kształtki kanalizacyjne (zamiast PN-68/B–14752 pod tym samym tytułem) – unieważniona przez PKN w marcu 1975 r. bez zastąpienia.
– PN-74/B-14040 Wyroby azbestowo-cementowe – Płyty prasowane płaskie.
– PN-83/B-14040 Wyroby azbestowo-cementowe – Płyty faliste i gąsiory nieprasowane (obie kolejno nowelizowane od 1951 r. – wycofane przez PKN w sierpniu 1988 r. bez zastąpienia).
Wycofanie norm okazało się łatwe, gorzej z usunięciem wyrobów rurowych. Podjęto eksperymentalną próbę wykrywania podziemnych rurociągów [9], nie bardzo wiadomo, gdzie one są.
Według [12]: Wyroby azbestowo-cementowe wytwarzane są z dwóch podstawowych surowców: azbestu w ilości nie mniejszej niż 10% i cementu portlandzkiego 350 ok. 85%, używa się wody, włókien bazaltowych i barwników. Wyrobom azbestowo-cementowym nie szkodzą (sic: „wyrobom nie szkodzą”!): woda wapienna, zasady, sól kuchenna, chlorek potasowy, azotan potasowy, mydło, soda, smoła, asfalty, rozpuszczalniki organiczne, jak: alkohole, oleje mineralne, benzyna, benzol, ropa naftowa itp. Są one całkowicie odporne na: powietrze, tlen azot, wodór, gaz świetlny; w obecności wilgoci szkodliwe są gazy: chlor, dwutlenek siarki, dwutlenek węgla, siarkowodór, gazy spalinowe, gazy zawierające substancje kwaśne. Wyroby te są też odporne na działanie grzybów, pleśni i bakterii.
Szkodliwie działają: ciepła woda destylowana i kondensacyjna, kwasy nieorganiczne (siarkowy, azotowy, fosforowy, solny), sole amonowe, chlorki żelaza i cynku, chlorek wapniowy, roztwory cukru, kwasy organiczne, oleje i tłuszcze.
Nie ma żadnej wzmianki o onkogennym działaniu pyłów azbestu. No cóż, taka była wówczas wiedza epoki.
Wymagania prawne
Przejdźmy do kwestii prawnych dotyczących usuwania azbestu. Rozporządzenie [2] dopuszcza wykorzystywanie azbestu lub wyrobów zawierających azbest w użytkowanych instalacjach lub urządzeniach nie dłużej niż do 31 grudnia 2032 r. Postanowienie to odnosi się także do rur azbestowo-cementowych. Rozporządzenie wprowadza wymagania m.in.: oznaczania miejsc występowania azbestu, inwentaryzowania wyrobów azbestowych i miejsc ich występowania, przedkładania wojewodzie, wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta informacji dotyczących rodzaju, ilości, miejsc występowania azbestu, czasie i sposobie jego usuwania lub zastępowania innymi wyrobami mniej szkodliwymi.
Nakłada na właścicieli, zarządców lub użytkowników obowiązki: odpowiedniego oznakowania pomieszczeń, w których jest lub był stosowany azbest, oczyszczania z azbestu lub z wyrobów zawierających azbest wycofanych z użytkowania instalacji lub urządzeń, sporządzania projektu i harmonogramu prac przed każdym oczyszczaniem, przeprowadzania przeglądów i odpowiedniego oznakowania miejsc, w których był lub jest wykorzystywany azbest, w celu stwierdzenia jego obecności, oraz w par. 7 ust. 1 zobowiązuje ich do sporządzenia w ciągu sześciu miesięcy od dnia wejścia w życie rozporządzenia inwentaryzacji z natury wyrobów zawierających azbest, złożenia informacji na podanych załącznikach wojewodzie oraz corocznej aktualizacji inwentaryzacji do 31 stycznia każdego roku.
Ponieważ rozporządzenie weszło w życie ok. 28 listopada 2003 r., można mieć pewność, że wojewodowie, wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast otrzymali i otrzymują stosowne informacje, dysponują pełną wiedzą o miejscach wbudowania wyrobów azbestowych, w tym także rurociągów wodociągowych i kanalizacyjnych. W urzędach tych można się dowiedzieć, w jaki sposób zostały wykryte podziemne rurociągi z rur azbestowo-cementowych, w czyjej pozostają gestii (właściciel, zarządca, użytkownik), jakimi rurami woda dopływa do budynków, czy nie zawiera włókien azbestu i na kiedy jest planowane usunięcie/wyłączenie z użytkowania rur azbestowo-cementowych, bo rok 2032 już wkrótce, a roboty w bród. Nigdzie nie znalazłem właściwego oznakowania rurociągów z azbestu. Wydaje mi się, że nikt nie kwapi się do ich wykrywania i usuwania.
Podpowiadam, że z powodu opóźnień najprościej będzie tak ok. 2020 r. przesunąć o 30 lat datę wykorzystywania azbestu w użytkowanych instalacjach. Dla świętego spokoju.
mgr inż. Witold Ciołek
Literatura
1. Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (t.j. Dz.U. z 2004 r. Nr 3, poz. 20 z późn. zm.).
2. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 października 2003 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których był lub jest wykorzystywany azbest (Dz.U. z 2003 r. Nr 192, poz. 1876).
3. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest (Dz.U. z 2004 r. Nr 71, poz. 649).
4. M. Foltyn, Azbest – kłopotliwa spuścizna, „Bezpieczeństwo Pracy” nr 4/2007.
5. M. Foltyn, Azbest – jak ograniczać ryzyko. Podręcznik dobrych praktyk, „Bezpieczeństwo Pracy” nr 6/2007.
6. Instrukcja stosowania rur azbestowo-cementowych do przewodów wodociągowych ciśnieniowych, ITB, Warszawa 1964.
7. B. Jawecki, Programowanie usuwania azbestu na szczeblu lokalnym – propozycja wytycznych, część 1, PAN, Oddział w Krakowie, Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich nr 9/2008.
8. E. Komorowska, Aspekty zdrowotne związane z obecnością azbestu w środowisku człowieka, www.pb.bialystok.pl
9. W. Nawrocki, Z. Piasek, Eksperymentalne próby wykrywania podziemnych rurociągów azbestowo-cementowych, „Inżynieria i Budownictwo” nr 2/2001.
10. A. Obmiński, Problemy z azbestem. Przygotowania do rozbiórki i remontu obiektu, „Inżynier Budownictwa” nr 5/2010.
11. A. Obmiński, Problemy z azbestem. Prace przy rozbiórce lub remoncie obiektu z wbudowanymi wyrobami zawierającymi azbest, „Inżynier Budownictwa” nr 6/2010.
12. Poradnik Inżyniera i Technika Budowlanego, Wyroby azbestowo-cementowe t. 2, cz. I, s. 624 i dalsze. Arkady, Warszawa 1968.
13. Zapobieganie zagrożeniom powodowanym przez azbest w środowisku pracy na podstawie kontroli Państwowej Inspekcji Pracy, Państwowa Inspekcja Pracy, Główny Inspektorat Pracy, Warszawa, luty 2007.
