Nieczynne zakłady produkcyjne przestały pełnić rolę generatorów życia społecznego, zmieniając się w opuszczone złomowiska. Receptą na to zjawisko jest wyburzenie opuszczonych obiektów poprzemysłowych bądź ich adaptacja na nowe funkcje.
Nieczynne zakłady produkcyjne przestały pełnić rolę generatorów życia społecznego, zmieniając się w opuszczone złomowiska. Receptą na to zjawisko jest wyburzenie opuszczonych obiektów poprzemysłowych bądź ich adaptacja na nowe funkcje.
W Europie Zachodniej, gdzie procesy dezindustrializacji rozpoczęto już w latach sześćdziesiątych (likwidacja górnictwa węglowego), problem pozostałości przemysłowych pojawił się dużo wcześniej niż w Polsce. Obok nowej architektury pojawiła się architektura adaptująca niechciane obiekty poprzemysłowe na funkcje: kulturalno-naukowe, biurowe, przemysłu nie uciążliwego (high-tech) oraz mieszkaniowo-usługowe. W opuszczonych halach, dokach i stacjach przeładunkowych zaczęto lokować drogie i ekskluzywne biura, mieszkania i restauracje.
Rozważyć należy także, co uznać za podstawową zaletę, a co za niedogodność lub wadę przy przekształcaniu obiektów poprzemysłowych. Istniejące wady czy zalety są rozpatrywane oczywiście wyłącznie w kategoriach techniczno-konstrukcyjnych, bowiem wada techniczna może stać się np. zaletą w kategoriach formalnych lub kompozycyjnych (np. zardzewiałe urządzenia i instalacje stanowią oczywistą wadę techniczną, natomiast w świetle poszukiwania autentyczności stanowią niewątpliwą zaletę formalną, duża kubatura hali fabrycznej stanowi wadę, rozpatrując ją w kategoriach ogrzewania, wentylacji i klimatyzacji, ochrony przeciwpożarowej, ale stanowi zaletę funkcjonalną – np. przy funkcjach muzealno-wystawienniczych).
Sprzeczności wynikające z różnorodności potrzeb uświadamiają, jak trudnym zadaniem jest przekształcenie obiektów poprzemysłowych i uniemożliwiają ich jednoznaczną ocenę.
Analizując zmiany sposobu użytkowania budynku jako świadomie kontrolowany proces przekształcania przestrzeni, wyraźnie można zaobserwować, że zdeterminowany jest wieloma czynnikami. Należą do nich:
• czynniki zewnętrzne (niewymierne) – wynikające z uwarunkowań społeczno-ekonomicznych oraz warunków czaso-geopolitycznych, finansowych i prawno-administracyjnych;
• czynniki wewnętrzne (wymierne) – wynikające ze struktury architektoniczno- urbanistycznej obiektu : lokalizacja, stan techniczny (stopień dewastacji) oraz uwarunkowania wynikające z wielkości budynku.
Bardzo często wpływ czynników zewnętrznych utrudnia lub wręcz uniemożliwia realizację nawet najlepszych rozwiązań projektowych, dlatego rozważania ograniczono do analizy czynników wewnętrznych, wynikających ze struktury architektoniczno-urbanistycznej obiektu, w szczególności zaś wybranych zagadnień techniczno-konstrukcyjnych istniejących w obiektach przemysłowych oraz wpływu usytuowania budynku przemysłowego na jego przekształcenie. W większości przypadków obsługa komunikacyjna oraz lokalizacja są pierwszym i decydującym często o sukcesie elementem przekształcenia, mogą być zarówno zaletą, jak i wadą, dlatego postanowiono – podobnie jak czynniki wewnętrzne – przedstawić je w obu aspektach.
Bolko Loft – jeden z opuszczonych obiektów poprzemysłowych w Bytomiu przed adaptacją na mieszkanie
Fot. P. Łukasik
Lokalizacja a przekształcenie budynku
Obiekty przemysłowe zawsze funkcjonowały dzięki dobrze rozwiniętej komunikacji kołowej, kolejowej lub wodnej. Stanowi to prawie zawsze zaletę w wykorzystaniu ich na nowe funkcje, wymagające dobrej dostępności. Większość starych zakładów przemysłowych w Polsce lokalizowana była w obrębie śródmieść dużych miast przemysłowych, co przy przekształceniu tych terenów i obiektów na nowe funkcje zwiększa atrakcyjność.
W Europie Zachodniej przykładem wykorzystania terenu poprzemysłowego wraz z umieszczonymi w jego obrębie obiektami jest rehabilitacja portu w Duisburgu. Na terenach portowych położonych w bezpośrednim sąsiedztwie centrum miasta zaadaptowano istniejące budynki na nowe funkcje kulturalno-administracyjno-biurowe wspomagane nowymi realizacjami funkcji mieszkaniowych. Śródmie ście miasta uzyskało atrakcyjny kanał portowy, przekształcony w bulwar miejski.
Zdarzają się lokalizacje nieatrakcyjne, takie, gdzie obiekty położone są poza granicami obszarów zurbanizowanych, w obrębie nowo powstałego przemysłu lub w zdegradowanym krajobrazie (kopalnie odkrywkowe, przemysł przetwórczy), które ze względu na potrzebę globalnych działań rewitalizacyjnych (wymiana gruntu na całym obszarze, działania krajobrazowe, realizacja nowych funkcji wspomagających itp.) nie są atrakcyjne do adaptacji na nowe funkcje.
Wystąpić mogą także przejściowe niedogodności lokalizacyjne. Do nich należą obiekty i tereny będące w trakcie przekształceń, pozostające w sąsiedztwie dalej funkcjonującego przemysłu (np. niektóre obiekty na terenie dużych zakładów przemysłowych podlegających restrukturyzacji) oraz obiekty i tereny położone w dzielnicach objętych bezrobociem, których bez wielkoskalowych projektów rewitalizacyjnych nie można zaliczyć do wartościowych. {mospagebreak}
Problemy techniczno-konstrukcyjne przekształcanych obiektów poprzemysłowych
Poza oczywistym znaczeniem lokalizacji dla przekształceń obiektów poprzemysłowych zasadniczą rolę spełniają czynniki zależne od struktury architektoniczno-urbanistycznej uwzględniające zagadnienia techniczno-konstrukcyjne.
Stan techniczny
Zły stan techniczny obiektów, wysoki stopień dewastacji, korozja, starzenie się konstrukcji, słaby stan techniczny instalacji wewnętrznych i zewnętrznych to podstawowe argumenty przeciw wykorzystaniu tkanki poprzemysłowej dla nowych potrzeb. Wady te analizowane w świetle zagadnień techniczno-konstrukcyjnych mogą stać się zaletami w świetle zagadnień estetyczno-formalnych, stąd są one często akceptowane i pomijane.
Dodatkowo często występuje zapóźnienie technologiczne. Wyposażenie techniczne dawnych budynków industrialnych nie przystaje do dzisiejszych standardów w zakresie instalacji wodno-kanalizacyjnych, energetycznych i wentylacyjnych. Zaletą jest jedynie obecność doprowadzonych mediów natomiast instalacje je wykorzystujące zazwyczaj wymagają gruntownej przebudowy lub całkowitej wymiany.
Stary Browar w Poznaniu – autentyczność zastanych fragmentów przemysłowych stała się bazą wyjścia do adaptacji obiektu na nową funkcję
Fot. T. Wagner
Izolacja termiczna
Każda adaptacja budynku poprzemysłowego na nowe funkcje wymaga zapewnienia odpowiedniej ochrony cieplnej (zazwyczaj ponaddwukrotnie większej niż dotychczasowa), co przy założeniu pozostawienia estetyki przemysłowej rodzi poważne utrudnienia natury ekonomicznej i estetycznej.
W dawnych obiektach przemysłowych ochrona cieplna miała drugorzędne znaczenie, ponadto ciepło pozyskiwane z pracujących maszyn i urządzeń często stanowiło uzupełnienie systemu grzewczego w halach i budynkach przemysłowych. Wiele obiektów pełniło jedynie funkcje techniczne i nie były one przeznaczone na stały pobyt ludzi (magazyny, składy, budowle techniczne), co nie wymagało zapewnienia izolacji termicznej. Niski w dawnych latach poziom rozwiązań systemowych przegród transparentnych (świetliki dachowe, elewacje z witrolitu i pustaków szklanych, brak istnienia szybowych wkładów zespolonych oraz ciepłych pro fili okiennych) pogłębił problemy ochrony cieplnej obiektów poprzemysłowych.
Zabezpieczenia przeciwpożarowe
Podobnie jak w zakresie ochrony cieplnej normy dotyczące zabezpieczeń przeciwpożarowych uległy zaostrzeniu. Dotychczas niezabezpieczone przeciwpożarowe dawne konstrukcje stalowe, które stanowią większość rozwiązań konstrukcyjnych obiektów poprzemysłowych, wymagają kosztownych i pracochłonnych zabezpieczeń zapewniających nowym funkcjom odpowiednią klasę odporności ogniowej. Wszelkiego rodzaju podziały jednoprzestrzennych hal i budynków pociągają za sobą realizacje nowych niezbędnych dróg ewakuacyjnych, klatek schodowych i systemów zabezpieczeń przeciwpożarowych adekwatnych do nowych funkcji obiektów. {mospagebreak}
Zalety techniczno-konstrukcyjne przekształcanych obiektów poprzemysłowych
Do niewątpliwych zalet o charakterze projektowym występujących w obiektach poprzemysłowych analizowanych w kategoriach techniczno-konstrukcyjnych zaliczyć należy dużą kubaturę (relatywnie dużą wysokość adaptowanych pomieszczeń) oraz uwolniony plan, jaki daje niezależność konstrukcyjna.
Jednoprzestrzenność
Plan libre – postulowana przez modernistów podstawowa cecha współczesnych budynków – występuje bardzo często w obiektach poprzemysłowych, takich jak: hale produkcyjne, magazyny, składy, warsztaty, wszędzie gdzie względy technologiczne oraz potrzeba częstej modernizacji i rozbudowy ciągu technologicznego wymuszała takie rozwiązania. Wolnemu planowi towarzyszy zazwyczaj duża wysokość pomieszczeń, co razem daje możliwości wpisywania dowolnych układów funkcjonalnych z niezależnym systemem ścian działowych i stropami, wewnątrz starej skorupy hali.
Wolny plan jest również podstawową cechą większości loftów (strychów, poddaszy), w których na zasadzie kontrastu do tradycyjnych form mieszkalnych dominują jednoprzestrzenne rozwiązania z niewielkim odgrodzeniem funkcji sanitarnych i technicznych.
Wysokie hale wykorzystywane są przede wszystkim na różnego rodzaju sale koncertowe i wystawiennicze, gdzie możliwość lokowania i przewożenia za pomocą suwnic dużych eksponatów, fragmentów scenografii oraz tymczasowych obiektów kubaturowych jest dużym atutem.
Przykładem obiektu wykorzystującego dużą wysokość (kubaturę) pomieszczeń poprzemysłowych może być londyńska Tate Modern, gdzie główna sala wystawowa mieści się w byłej hali turbinowej elektrowni i liczy ponad 40 metrów wysokości.
Londyńska Tate Modern, przykład obiektu wykorzystującego dużą kubaturę pomieszczeń i zwiększoną nośność konstrukcji. Wewnątrz przykład rozwiązania jednej z wad – wprowadzenie skomplikowanego technicznie szklanego wydzielenia przeciwpożarowego oddzielającego poziomy muzeum od wysokiej na kilka kondygnacji głównej sali wystawowej w byłej hali turbin.
Fot. Ł. Zagała
{mospagebreak}
Zwiększona nośność konstrukcji
Cecha ta pozwala na podwieszanie nowych elementów funkcjonalno-przestrzennych w miejsce zdemontowanych urządzeń i maszyn lub niepotrzebnych części budynku poprzemysłowego. Przykładem może być wykorzystywanie suwnic do transportu i podwieszania elementów scenograficznych i ekspozycyjnych w starych halach poprzemysłowych lub podwieszanie nowych konstrukcji w postaci sal wykładowych, pomieszczeń, komunikacji w miejsce istniejących kotłów lub turbin.
Warszawska Fabryka Trzciny. Ściana z „gmatwaniną” natynkowych przewodów elektrycznych (niefunkcjonujących obecnie) i tablic rozdzielczych uzyskała wartość estetyczną równą malarstwu czy rzeźbie eksponowanej we wnętrzu.
Fot. Archiwum Centrum Artystycznego Fabryka Trzciny
Doświetlenie
Szkieletowe układy budynków poprzemysłowych dawały możliwości stosowania lekkich ścian wypełniających z elementów przezroczystych i półprzezroczystych, zapewniających odpowiednie doświetlenie dawnych stanowisk pracy.
W porównaniu z architekturą nieprzemysłową liczba i wielkość elementów doświetlających w ścianach zewnętrznych i połaciach dachowych jest znacznie większa. Stanowi to zaletę przy adaptacji takich obiektów na potrzeby sal wykładowych, wystawienniczych, koncertowych, obiektów sportowych, a także funkcji mieszkaniowych oraz atelier artystycznych.
Infrastruktura techniczna
Pomimo częstego niskiego stanu technicznego lub zapóźnienia technologicznego obszary i obiekty poprzemysłowe ze względu na swój dawny charakter są zawsze wyposażone w bogatą infrastrukturę techniczną doprowadzającą niezbędne media, tj. energię elektryczną, wodę, media grzewcze itp. Dostępność mediów w obrębie terenów i obiektów poprzemysłowych jest ich niewątpliwą zaletą przy adaptacji na nowe funkcje.
Rezerwy terenowe
Efektem braku obowiązujących wskaźników zabudowy oraz regulacji linii zabudowy, odległości między obiektami itp. na terenach poprzemysłowych występuje zazwyczaj duża rezerwa terenowa dla potrzeb potencjalnych miejsc parkingowych oraz nowych rozwiązań komunikacyjnych, takich jak: parkingi wielopoziomowe, dworce i przystanki komunikacji miejskiej. Zwłaszcza cenne jest to w przypadku lokalizacji śródmiejskich. Oprócz komunikacji rezerwy terenowe wykorzystane zostają także jako tereny rekreacyjno-sportowe (place, amfiteatry, aleje i ścieżki, trasy rowerowe, boiska otwarte itp.) oraz parki, skwery, kompozycje krajobrazowe.
Na przemysłowych obszarach niewielka liczba budynków o wartościach historyczno-kulturowych powoduje, że o tożsamości tych terenów zdecyduje właśnie pozostawiona zabudowa przemysłowa i wszystko, co wokół niej i z jej udziałem powstanie. Dzisiaj często zardzewiałe stalowe konstrukcje oraz rozpadające się wątki murów są konkurencją dla aluminiowo-szklanych budynków high-tech, co wywołane jest dużymi zmianami w estetyce architektury współczesnej. Działania polegające na przekształceniu obiektów poprzemysłowych poprzez włączenie ich w nowe struktury wydają się być słuszne.
dr inż. arch. JOANNA SOKOŁOWSKA-MOSKWIAK,
dr inż. arch. ŁUKASZ ZAGAŁA Politechnika Śląska w Gliwicach Wydział Architektury
