W bogatych regionach Indii władcy wznosili świątynie, co się przyczyniało do rozwoju architektury. Architektura indyjska to przede wszystkim obiekty i budowle sakralne związane z tamtejszymi religiami. Przybierają bardzo zróżnicowane i ciekawe kształty w zależności od religii, a także regionu.
Najstarszym typem kamiennej budowli buddyjskiej jest stupa. Pierwsze stupy powstały po śmierci Buddy, kiedy podzielono jego szczątki na osiem części i nad każdą z nich usypano ziemny kopiec. Około III wieku p.n.e. rozgrzebano kilka z nich, a znalezione prochy porozdzielano dla budowanych stup w Indiach. Spełniały one funkcję relikwiarza i symbolizowały samego Buddę oraz jego naukę. Budda był jedynym mędrcem, który uzyskał oświecenie i nauczał, jak żyć. Najstarsze stupy zachowane do dzisiaj znajdują się niedaleko Bodh Gai. Największe stupy można zobaczyć w obrębie kompleksu świątyni Mahabodhi. Głównym elementem stupy jest jej półkulista dzwonowata kopuła spoczywająca na sześciennej podstawie. Wieńczy ją tzw. ganek oraz iglica z parasolem. Stupę otacza kamienne ogrodzenie, zwane wedika, z czterema ozdobnymi bramami. Bramy zwane toranami skierowane są w cztery strony świata. Pierwotną funkcją wediki był rytuał związany z wyrażaniem wierzeń i sacrum. Właśnie wzdłuż tego ogrodzenia, zgodnie z kierunkiem wędrówki Słońca, odbywał się sakralny obchód wiernych.
Wczesna architektura buddyjska oprócz wolno stojących stup wyróżnia budowle klasztorne wykute w skale. Tworzą one integralną całość, obejmującą klasztor zwany wihara oraz świątynię zwaną czajtja. Wihary były to groty wykute w skale, które tworzyły kompleks klasztorny dla mnichów buddyjskich. Wykuta w skale czajtja stanowiła centralną funkcję sakralną klasztoru. Budowla zazwyczaj przypomina trójnawową bazylikę z wotywną stupą w półokrągłej apsydzie. Wokół stupy znajdowało się obejście w kształcie apsydy, z dwiema bocznymi nawami. Nawy w czajtji zostały rozdzielone filarami. Kaplice są przykryte sklepieniami o przekroju poprzecznym w kształcie lekko zaostrzonej podkowy. W wejściowej ścianie często wykuwano duże, półkoliste okno ujęte w podkowiasty łuk, zwany kudu lub łukiem indyjskim. Portyk świątyni jest bogato dekorowany płaskorzeźbami.
W okresie średniowiecza wyodrębniły się w Indiach dwa style architektoniczne: na północy styl nagara oraz na południu styl drawidyjski. Charakterystycznym elementem obydwu tych stylów są wieże świątyni hinduistycznej. Wieże te mają zawsze bogatą dekorację rzeźbiarską, a ich zewnętrzne ściany pokryte są w całości rzeźbami.
W północnych rejonach Indii świątynia hinduska w stylu nagara składa się z dwóch części: sali kolumnowej dla wiernych i mniejszej poświęconej bóstwu. Charakterystyczną cechą tego stylu jest piramidalna wieża zwana sikhara, zwieńczona iglicą. Kształtem swym sikhara symbolizuje szczyt góry i płomień ofiarny. Mają one zwykle trzy lub cztery portyki. Sikhara często poprzedzona jest przedsionkiem zwanym mandapą, przykrytym płaskim dachem i otoczony kolumnami.
W południowych Indiach wykształcił się odrębny styl drawidyjski z charakterystycznymi wieżami bramowymi zwanymi gopurami. Świątynie w stylu drawidyjskim charakteryzują się dużą wielkością i prostokątnym dziedzińcem.
Gopury stanowią wejście przez wysoką bramę do świątyni hinduistycznej. Sytuowane są one w murach, otaczających świątynię z czterech stron świata. Gopura będąca monumentalną bramą zbudowaną na planie kwadratu ma kształt schodkowej piramidy, której kolejne kondygnacje zapełnione są rzędami rzeźb o tematyce religijnej. Rzeźby są pomalowane na jaskrawe kolory. Zewnętrzne mury świątyni pokryte są w całości ciągami delikatnych rzeźb fryzowych.
Nad główną świątynią w stylu drawidyjskim wznosi się wimana, schodkowa piramida bogato dekorowana figurami wykonanymi w piaskowcu. Indyjskie rzeźby mają charakter kultowy. Mitologia indyjska dostarczała mnóstwo motywów, które się pojawiały w sztuce. Największe posiadają 13 pięter wysokości, zostały wzniesione budowle w X wieku i poświęcone bóstwu Siwie. W Thanjavurze wimana świątyni Śiwy osiąga 70 m wysokości.
Budowle hinduskie były projektowane zgodnie ze świętymi regułami zwanymi mandala, które musiały być w harmonii ze wszechświatem. Świątynię orientowano wzdłuż osi wschód-zachód, w stronę wschodzącego i zachodzącego słońca. Buddyjska mandala to harmonijne połączenie koła i kwadratu. Koło symbolizuje niebo i nieskończoność, natomiast kwadrat symbolizuje sferę wnętrza człowieka związanego z ziemią. Ważnym elementem hinduskiej architektury jest jej bogaty wystrój plastyczny. Rytualny zbiornik z wodą, w którym się odbywają ablucje, jest nieodłącznym elementem ich rozplanowania.
Świątynie hinduistyczne wyróżniają się belkami nośnymi, wąskimi otworami drzwiowymi oraz filarami. W ciemnym wnętrzu hinduskiej świątyni kryje się sanktuarium na planie kwadratu, zorientowane na wschód. W centrum umieszczony jest wizerunek bóstwa. Główne wejście otoczone jest zazwyczaj rzeźbami bogiń rzek, a ściany wypełniają różnorodne wizerunki bóstw. Przed złem chronią mitologiczni strażnicy. Budowlę wznoszono z obrobionych granitowych bloków. Warstwy granitowych bloków nie były spojone zaprawą, lecz stabilizował je ich własny ciężar. Układano bloki na sucho bez zaprawy, łącząc ze sobą na tzw. pióro i wpust. Bloki transportowano po ziemnych rampach i równiach pochyłych. W pozostałych robotach budowlanych stosowano zaprawę sporządzoną z wapna zaprawianego sokiem z trzciny cukrowej.
Architekturę hinduską spotyka się także poza Indiami. Najbardziej znane gopury poza terytorium Indii to bramy w murze, otaczającym miasto w kompleksie zabytkowym Angkor Wat w Kambodży. Wzniesione zostały na przełomie XI i XII wieku ku czci boga Wisznu.
Architektura Indii jest znakomitym przykładem sztuki, która stała się częścią ceremonializmu sakralnego, funkcjonuje w azjatyckim kręgu kulturowym, harmonizując z tamtejszymi wzorami kultury.
dr hab. inż. Stefan Gierlotka
Śląska Okręgowa Izba Inżynierów Budownictwa
Zdjęcia autora
