Jedną z częściej występujących w praktyce nieprawidłowości realizowania kontraktów jest ich nieterminowe wykonywanie, określane mianem zwłoki (zwłoka – patrz art. 476 k.c.).
Z punktu widzenia wierzycieli nieterminowe wykonywanie to sytuacja szczególnie niekorzystna wówczas, gdy zależy im na realnym, zgodnym z postanowieniami umowy spełnieniu niepieniężnych świadczeń, wobec czego wszelkiego rodzaju ekwiwalenty są dla nich mniej wartościowe. Ustawodawca wyszedł naprzeciw takim potrzebom, które mogą być zaspokojone dzięki uregulowanemu w kodeksie cywilnym (k.c.) tzw. zastępczemu wykonaniu świadczenia (art. 479–480 k.c.).
Przy stosowaniu wykonania zastępczego trzeba pamiętać, iż stanowi ono rozwiązanie alternatywne wobec innych działań, zmierzających do wyegzekwowania określonego zobowiązania niepieniężnego, wśród których najczęściej wykorzystywanym w praktyce jest wnoszenie do właściwego sądu odpowiedniego powództwa o zapłatę konkretnej kwoty (por. art. 479 k.c.). Poza tym każdy przypadek zwłoki należy rozpatrywać indywidualnie, biorąc pod uwagę okres jej trwania oraz wolę dłużnika do dobrowolnej realizacji danego świadczenia, o czym można się przekonać, kierując do niego stosowne ponaglenia w celu ugodowego załatwienia sprawy. Jeśli już jednak wierzyciel zdecyduje się np. wobec biernego zachowania kontrahenta na uruchomienie wykonania zastępczego należnego mu świadczenia, orientować się powinien, jakie są ustawowe okoliczności jego zastosowania (na czym ono polega) oraz w jakich przypadkach wykonanie to zostało przez ustawodawcę przewidziane.
Wykonanie zastępcze może mieć zastosowanie także w związku z realizacją kontraktów budowlanych,np. w sytuacji, gdy firma, która zobowiązała się do przeprowadzenia remontu konkretnego obiektu, nie podejmuje zgodnie z umową wykonania prac remontowych albo jeśli wykonawca budowlany nie podejmuje usunięcia ewidentnych usterek, stwierdzonych w związku z realizacją określonej inwestycji, co zostało w umowie o roboty budowlane wyraźnie uregulowane.
Cechy charakterystyczne wykonania zastępczego
Jak powyżej wskazano, podstawową przesłanką skorzystania przez wierzyciela z wykonania zastępczego jest pozostawanie przez dłużnika w zwłoce. Wyjątek dotyczy tutaj zastępczego wykonywania świadczeń polegających na zaniechaniu (por. art. 480 par. 2 k.c.), w stosunku do których kategoria zwłoki jest o tyle pojęciem nieadekwatnym, że chodzi w ich przypadku nie tyle o podjęcie konkretnych działań przez dłużnika, co właśnie od powstrzymanie się od nich. W związku z tym nie ma obawy, że dłużnik opóźni się z realizacją swojego zobowiązania, wręcz przeciwnie – wierzycielowi zależy na tym, aby od podejmowania konkretnych czynności dłużnik się powstrzymał, np. w razie zobowiązania się przez sąsiada do niewznoszenia nowych obiektów budowlanych na granicy danej działki (wobec właściciela nieruchomości z tą działką sąsiadującej).
Po drugie, jak sama nazwa wskazuje, w celu zrealizowania wykonania zastępczego niezbędne jest wykonanie w zastępstwie dłużnika przedmiotowego świadczenia przez inną osobę, np. inną firmę budowlaną (względnie usunięcia przez nią tego, co wbrew zobowiązaniu zostało uczynione – por. art. 480 par. 2 k.c.). Z reguły osobą tą jest wierzyciel, choć w grę może wchodzić także zastępcze działanie osoby trzeciej, otrzymującej od wierzyciela zlecenie wykonania czynności, do której zrealizowania wierzyciel się wcześniej zobowiązał (art. 480 par. 1 k.c.).
Mamy więc w tym zakresie do czynienia ze swego rodzaju samopomocą wierzyciela, który działać może albo na podstawie samego upoważnienia ustawy (por. art. 479 i art. 480 par. 3 k.c.), albo po uprzednim uzyskaniu odpowiedniego upoważnienia sądu (por. art. 480 par. 1 i 2 k.c.). W tym drugim przypadku konieczne jest wniesienie do właściwego sądu powództwa o ukształtowanie prawa. W razie jego pozytywnego rozpatrzenia sąd wydaje wyrok o konstytutywnym charakterze, stanowiącym podstawę prawną do przeprowadzenia zastępczego wykonania danego świadczenia (przesądzającym uprawnienie wierzyciela w tym przedmiocie). Kwestie egzekucji tego rodzaju orzeczeń reguluje art. 1049 k.p.c.
Trzecią wspólną właściwością dla wszystkich sytuacji wykonania zastępczego jest ustawowe upoważnienie wierzyciela do jego realizowania na koszt dłużnika. Zapis ten jest o tyle istotny, iż pozwala obciążyć dłużnika wydatkami, jakie wierzyciel ponosi w związku z przeprowadzaniem zastępczego wykonania. Wydatki te sprowadzają się zasadniczo do kosztów nabycia odpowiedniej ilości rodzajowo określonych rzeczy (por. art. 479 k.c.), np. materiałów budowlanych, niezbędnych do ukończenia inwestycji, albo do wynagrodzeń osób trzecich, zaangażowanych przez wierzyciela w zastępstwie pozostającego w zwłoce kontrahenta (por. art. 480 par. 1 k.c.) lub przy usuwaniu skutków działań dłużnika, niezgodnych z jego uprzednim zobowiązaniem (por. art. 480 par. 2 k.c.).
W interesie wierzyciela leży, aby występując do sądu o udzielenie upoważnienia do przeprowadzenia wykonania zastępczego, wnieść o przyznanie mu odpowiedniej kwoty na pokrycie kosztów tego wykonania (por. wyrok SN z 22 kwietnia 1969 r., sygn. akt III CZP 37/68, OSNCP, nr 1 z 1969 r., poz. 9). Zdaniem Sądu Najwyższego nawet jednak wówczas, gdy w tytule egzekucyjnym wierzyciel nie uzyska wyraźnego stwierdzenia, że wykonanie zastępcze ma nastąpić na koszt dłużnika, może on, opierając się na art. 1049 par. 1 zdanie 2 k.p.c., zwrócić się do sądu o przyznanie mu w tym celu stosownej sumy na pokrycie związanych z realizacją danego wykonania wydatków (por. orzeczenie SN z 10 maja 1989 r., sygn. akt III CZP 36/89, OSNCP, nr 4–5 z 1990 r., poz. 56).
Ostatnią ważną w praktyce właściwość wykonania zastępczego stanowi ustawowe zastrzeżenie, iż niezależnie od jego przeprowadzenia wierzyciel może dochodzić odrębnie roszczeń odszkodowawczych, czyli naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki dłużnika (por. art. 479 i art. 480 par. 1 k.c.) lub odpowiednio braku realizacji świadczenia polegającego na zaniechaniu (por. art. 480 par. 2 k.c.). Właściwym trybem postępowania jest tutaj wniesienie do właściwego sądu powództwa o zasądzenie żądanej przez wierzyciela kwoty odszkodowania. Przydatne są tutaj zwłaszcza kary umowne, zastrzegane np. z tytułu opóźnienia realizacji inwestycji, których celem jest uzyskanie pokrycia poniesionej w związku opóźnieniem szkody i których dochodzenie przed sądem nie wymaga skomplikowanych postępowań dowodowych.
W kontekście kodeksowej regulacji wykonania zastępczego wierzyciel musi jednak również liczyć się z możliwością wyrządzenia dłużnikowi deliktowej szkody i ponoszenia w związku z tym odpowiedzialności odszkodowawczej – jeśli zbyt pochopnie zastosuje art. 480 par. 3 k.c. Przepis ten uprawnia bowiem wierzyciela do zastosowania wykonania zastępczego bez uprzedniego uzyskiwania upoważnienia sądu, ale tylko w wypadkach nagłych, co rodzi obowiązek udokumentowania nagłości konkretnej sytuacji.
Przedmiotowy zakres wykonania zastępczego
Kodeks cywilny przewiduje trzy przypadki wykonania zastępczego: 1) gdy przedmiotem świadczenia jest określona ilość rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku (por. art. 479 k.c.), np. dostarczenia określonych ilościowo materiałów budowlanych danego rodzaju; 2) gdy dłużnik zobowiązany jest w określonym terminie wykonać konkretną czynność (por. art. 480 par. 1 k.c.), np. usunąć wady stwierdzone po wykonanym remoncie albo 3) gdy świadczenie polega na zaniechaniu (por. art. 480 par. 2 k.c.). Najwięcej kontrowersji w praktyce wzbudza pierwszy z powyższych przypadków, a to w związku z pytaniem o możliwość stosowania wykonania zastępczego w sytuacji, gdy przedmiotem świadczenia są rzeczy oznaczone co do tożsamości. W praktyce budowlanej, ze względu na zestandaryzowanie stosowanych materiałów i urządzeń, nie jest to jednak problem zbyt często spotykany.
Zasadniczo na powyższe pytanie odpowiedzieć należałoby negatywnie. Pominięcie przypadku świadczeń rzeczy oznaczonych co do tożsamości nie może być bowiem traktowane jako przypadkowe, stosowanie zaś prostej analogii, biorąc pod uwagę ochronę interesów dłużnika, nie znajduje tutaj uzasadnienia w wyraźnym brzmieniu odpowiednich przepisów. Ze względu na to ustawowe zawężenie kontrahenci powinni jednak więcej uwagi poświęcić precyzyjnemu określeniu przedmiotu świadczenia, gdyż często różnica między rzeczą oznaczoną co do gatunku a rzeczą oznaczoną co do tożsamości (zindywidualizowaną) jest trudna do wychwycenia, co rodzić może spory między stronami, a tym samym wątpliwości odnośnie do skorzystania przez wierzyciela z trybu zastępczego wykonania konkretnego świadczenia.
Rafał Golat
radca prawny
