Praca na rusztowaniach budowlanych – zagrożenia

W budownictwie znaczna część prac budowlanych wykonywana jest na wysokości. Zgodnie z definicją zawartą w rozporządzeniu [1] pracą na wysokości jest praca wykonywana na powierzchni znajdującej się na wysokości co najmniej 1,0 m nad poziomem podłogi lub ziemi, jeżeli powierzchnia ta nie jest osłonięta ze wszystkich stron do wysokości co najmniej 1,5 m pełnymi ścianami lub ścianami z oknami oszklonymi oraz nie jest wyposażona w inne stałe konstrukcje lub urządzenia chroniące pracownika przed upadkiem z wysokości. Stanowiska pracy na wysokości występują niemal na każdej budowie i związane są z wykonywaniem prac ogólnobudowlanych, wykończeniowych, remontowych i renowacyjnych. Są to prace, z którymi związane jest bardzo duże ryzyko upadku z wysokości [2], dlatego też, zgodnie z wymaganiami prawa pracy, powinny być odpowiednio zabezpieczone. Do zabezpieczeń stanowisk pracy na wysokości, przed upadkiem z wysokości, należy stosować przede wszystkim środki ochrony zbiorowej, a wszędzie tam, gdzie jest to niemożliwe lub nieopłacalne ekonomicznie, dopuszcza się stosowanie środków ochrony indywidualnej. Środkami ochrony zbiorowej zabezpieczającymi pracownika przed upadkiem z wysokości są: rusztowania ochronne, balustrady, siatki bezpieczeństwa, siatki ochronne [3].

Fot. stock.adobe/bzyxx

W artykule przedstawiono analizę zagrożeń dla bezpieczeństwa pracy związanych z pracą na rusztowaniach. Zwrócono szczególną uwagę na jakość wykonania i eksploatacji rusztowań oraz główne źródła zagrożeń dla pracowników budowlanych.

Definicja rusztowania

Według [3] „rusztowanie” oznacza każdą tymczasową konstrukcję, zamocowaną, zawieszoną lub ruchomą, a także części ją podtrzymujące, która to konstrukcja jest używana do utrzymywania pracowników i materiałów budowlanych lub do uzyskania dostępu do budowanej/remontowanej konstrukcji. Rusztowanie nie jest jednak urządzeniem dźwigowym. Przez pojęcie „urządzenie dźwigowe” rozumie się każde stacjonarne lub ruchome urządzenie używane do podnoszenia lub opuszczania osób lub ładunków.

Najbardziej rozpowszechnionymi rusztowaniami w budownictwie są rusztowania robocze. Jest to tymczasowa konstrukcja budowlana, z której mogą być wykonywane prace na wysokości, służąca do utrzymywania pracowników, materiału i sprzętu [2]. W tym samym rozporządzeniu zawarta jest również definicja rusztowania ochronnego, a mianowicie: rusztowanie ochronne jest to konstrukcja budowlana tymczasowa, służąca do zabezpieczenia przed upadkiem z wysokości ludzi oraz przedmiotów. Pojęcie rusztowania roboczego ma szerszy wymiar w stosunku do rusztowania ochronnego. Jest bowiem stanowiskiem pracy znajdującym się na wysokości i jednocześnie pełniącym funkcję rusztowania ochronnego, ponieważ zabezpiecza pracowników przed upadkiem z wysokości. Rusztowanie ochronne nie zawsze jest rusztowaniem roboczym. W wielu przypadkach rusztowanie jest również wyznacznikiem strefy bezpieczeństwa, zapewniając bezpieczeństwo osobom postronnym (fot. 1).

Szczególnym rodzajem rusztowań są rusztowania wykorzystywane w trakcie budowy obiektów mostowych (fot. 2). Rusztowania mogą również pełnić funkcję podpór stanowiących tymczasowe podparcie wznoszonych części konstrukcji (fot. 3), w czasie gdy elementy te nie uzyskały jeszcze pełnej nośności [4], a także tymczasowych klatek schodowych, schodni i kładek oraz zadaszeń.

Fot. 2. Rusztowanie do budowy mostów. Fot. 3. Rusztowanie podporowe

>>> Prawidłowe posadowienie rusztowań – co to znaczy?

>>> Czy normy serii PN-M-47900 są potrzebne branży rusztowaniowej?

>>> Wykonawcy elewacji chcą zmiany przepisów dotyczących rusztowań

Praca na rusztowaniach – dane statystyczne dotyczące wypadków

Praca na stanowiskach znajdujących się na wysokości zaliczana jest do prac szczególnie niebezpiecznych [1, 5]. Podstawowym zagrożeniem dla osób tam pracujących jest upadek z wysokości, a dla osób postronnych dużym zagrożeniem jest uderzenie spadającym przedmiotem. Według danych publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny [6], dotyczących lat 2018−2020 (rys. 1), można zauważyć, że wydarzeniami mającymi największy udział w ogólnej liczbie wypadków są: poślizgnięcie lub potknięcie na tym samym poziomie, upadek z wysokości, a także uderzenie poszkodowanego elementem spadającym z góry. Pozostałe wydarzenia występują rzadziej lub zostały zarejestrowane w statystykach jako inne (np. utrata kontroli nad maszyną, nieodpowiedni ruch ciała powodujący uraz).

Rys. 1. Dane statystyczne na temat wypadków przy pracy w budownictwie (oprac. własne wg [6])

Niestety nie są dostępne szczegółowe dane statystyczne dotyczące wypadków, które miały bezpośredni związek z rusztowaniami budowlanymi. Udział rusztowań budowlanych w wypadkach można szacować tylko na podstawie badań własnych [7].

Dużym problemem na wielu budowach jest poprawne i zgodne z przepisami zmontowanie i użytkowanie rusztowań budowlanych. Jak pokazują dane Państwowej Inspekcji Pracy [8], każdego roku średnio na co drugiej skontrolowanej budowie stwierdza się nieprawidłowości związane bezpośrednio z montażem i użytkowaniem rusztowań budowlanych. Odsetek skontrolowanych w ostatnich latach przez inspektorów PIP budów, na których stwierdzono nieprawidłowości związane z rusztowaniami, jest wysoki i wynosił: 47% w 2018 r., 45% w 2019 r., 44% w 2020 r. Identyfikowane przez PIP nieprawidłowości najczęściej dotyczyły: montowania rusztowań w sposób nietypowy i niezgodny z dokumentacją producenta, braków balustrad w zabezpieczeniu pomostów roboczych, braków bądź nieprawidłowo użytkowanych pomostów roboczych, niewłaściwego zakotwienia rusztowania lub jego braku, dopuszczenia do eksploatacji rusztowań bez dokonania wymaganych odbiorów. Tak duża skala zaniedbań powoduje różnego rodzaju zagrożenia, na które narażeni są nie tylko pracownicy budowlani, ale również osoby postronne.

Rys. 2. Schemat klasyfikacji przyczyn technicznych (oprac. własne)

t1 – brak lub niewłaściwe urządzenia zabezpieczające; t2 – brak lub niewłaściwe środki ochrony zbiorowej; t3 – niewłaściwa struktura przestrzenna czynnika materialnego; t4 – niewłaściwa stateczność czynnika materialnego

Rys. 3. Schemat klasyfikacji przyczyn organizacyjnych (oprac. własne)

o1 – brak nadzoru; o2 – dopuszczenie do pracy czynnika materialnego bez wymaganych kontroli
i przeglądów; o3 – brak lub niewłaściwe przeszkolenie w zakresie bhp; o4 – tolerowanie przez osoby
sprawujące nadzór odstępstw od przepisów i zasad bhp; o5 – niedostateczne przygotowanie zawodowe
pracownika; o6 – brak instrukcji posługiwania się czynnikiem materialnym; o7 – dopuszczenie do pracy
pracownika z przeciwskazaniami lekarskimi lub bez badań lekarskich; o8 – nieodpowiednie przejścia
i dojścia

Rys. 4. Schemat klasyfikacji przyczyn ludzkich (oprac. własne)

l1 – nieużywanie przez pracownika środków ochrony indywidualnej; l2 – lekceważenie zagrożenia (brawura, ryzykanctwo); l3 – zaskoczenie niespodziewanym zdarzeniem; l4 – spożycie alkoholu, środków odurzających lub substancji psychotropowych; l5 – niedostateczna koncentracja uwagi na wykonywanej czynności; l6 – przechodzenie, przejeżdżanie lub przebywanie w miejscach niedozwolonych; l7 – wykonywanie pracy niewchodzącej w zakres obowiązków pracownika

Praca na rusztowaniach – rodzaje zagrożeń

Zagrożenia dla bezpieczeństwa pracy na rusztowaniach budowlanych mogą mieć charakter: techniczny, organizacyjny lub ludzki. Zagrożenia techniczne związane są m.in. z niewłaściwą strukturą przestrzenną rusztowania, wadami i uszkodzeniami elementów rusztowań oraz ich niewłaściwą eksploatacją. Jedną z najczęściej spotykanych przyczyn technicznych wypadku przy pracy są nieprawidłowości związane z balustradami ochronnymi (fot. 4 i 5).

Fot. 4. Widok na balustradę – brak belek krawężnikowych na dwóch sąsiednich polach. Fot. 5. Uszkodzona belka krawężnikowa

Zagrożenia organizacyjne związane są z niewłaściwą organizacją procesu pracy i stanowiska pracy. Najczęstszymi identyfikowanymi przyczynami organizacyjnymi wypadków są: brak nadzoru; dopuszczenie do pracy rusztowania bez wymaganych kontroli i przeglądów; brak lub niewłaściwe przeszkolenie w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy; nieprawidłowości w stosowaniu przez pracowników środków ochrony indywidualnej podczas wykonywania pracy na wysokości (fot. 6).

Fot. 6. Pracownicy montujący rusztowanie budowlane, nieposiadający odpowiednich środków ochrony
indywidualnej

Czynnikiem najczęściej inicjującym powstanie wypadku przy pracy jest błąd ludzki. Według danych Państwowej Inspekcji Pracy za 2020 r. [8] 48,5% wszystkich zarejestrowanych przyczyn wypadków przy pracy w budownictwie stanowiły przyczyny ludzkie, wśród których dominowały: nieprawidłowe zachowanie pracownika i lekceważenie zagrożenia, nieprawidłowe stosowanie sprzętu ochronnego, spożycie alkoholu, środków odurzających lub substancji psychotropowych. Częstym widokiem są pozostawione na terenie budowy puszki i butelki po alkoholu.

>>> Rusztowania przejezdne aluminiowe – wymagania techniczne i zapowiedź zmian

>>> Rusztowanie wyprzedzające – bezpieczeństwo pracy i zysk ekonomiczny

>>> Odpowiedzialność kierownika budowy za stan rusztowań

Klasyfikacja istotności zidentyfikowanych przyczyn

W ramach badań własnych [7] przeanalizowano zbiór 200 wypadków z okresu od 2011 do 2017 r., dla których zidentyfikowano ich przyczyny. Zbiór ten podzielono na trzy podzbiory obejmujące przyczyny techniczne, organizacyjne i ludzkie. Wykorzystując analizę Pareto-Lorenza, dokonano klasyfikacji istotności przyczyn w podzbiorach przyczyn technicznych, organizacyjnych i ludzkich. Oznaczono:

A – zbiór przyczyn istotnych, stanowiących około 80% wszystkich zidentyfikowanych przyczyn;

B – zbiór przyczyn średnio istotnych, stanowiących około 15% zidentyfikowanych przyczyn;

C – zbiór przyczyn nieistotnych, stanowiących pozostałe 5% zidentyfikowanych przyczyn.

Na wykresach (rys. 2–4) przedstawiono zidentyfikowane przyczyny techniczne t, organizacyjne o oraz ludzkie l, uszeregowane w kolejności malejącej, w zależności od liczby wystąpień w analizowanym zbiorze wypadków, oraz klasyfikację ich istotności. Najważniejsza dla podniesienia poziomu bezpieczeństwa pracy na rusztowaniach i wzmocnienia ich funkcji ochronnych jest eliminacja przyczyn istotnych. Przyczyni się ona do znacznego zmniejszenia liczby wypadków z udziałem rusztowań budowlanych.

Praca na rusztowaniach – zagrożenia. Podsumowanie

Publikowane dane statystyczne, zarówno polskie, jak i światowe, pozwalają twierdzić, że budownictwo jest jedną z najbardziej niebezpiecznych gałęzi gospodarki na świecie [6, 10]. W Polsce, wg danych GUS [6], w 2020 r. liczba osób poszkodowanych w wypadkach w budownictwie wynosiła 3872 osoby. Uwzględniając przeciętny okres pracy w zawodzie oraz średnie zatrudnienie, statystycznie prawie co piąta osoba zatrudniona w budownictwie w trakcie swojej kariery zawodowej ulegnie wypadkowi przy pracy. Jak pokazują dotychczasowe badania, znaczna część wypadków w budownictwie związana jest właśnie z pracą na wysokości, a średnio co trzeci wypadek śmiertelny związany jest z pracą na rusztowaniu budowlanym. Należy również zauważyć, że wypadki przy pracy powodują znaczne straty materialne i niematerialne. Wśród nich są koszty jakości życia odnoszące się do wartości przypisywanej bólowi i cierpieniu, jakiego doświadczają w wyniku zdarzenia ofiary i ich rodziny.

Artykuł jest wynikiem realizacji projektu badawczego nr 244388 „Model oceny ryzyka wystąpienia katastrof budowlanych, wypadków i zdarzeń niebezpiecznych na stanowiskach pracy z wykorzystaniem rusztowań budowlanych” finansowanego przez NCBiR w ramach Programu Badań Stosowanych na podstawie umowy nr PBS3/A2/19/2015.

Literatura
1. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych
przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. z 2003 r. nr 169 poz. 1650 z późn. zm.).
2. Konwencja nr 167 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca bezpieczeństwa i zdrowia w budownictwie, 1988.
3. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych (Dz.U. z 2003 r. nr 47 poz. 401).
4. P. Kmiecik, D. Gnot, R. Jurkiewicz, E. Nowicka-Słowik, M. Brajza, Rusztowania robocze i ochronne,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018.
5. E. Błazik-Borowa, K. Czarnocki, B. Hoła, J. Szer, Model oceny ryzyka wystąpienia katastrof budowlanych, wypadków i zdarzeń niebezpiecznych na stanowiskach pracy z wykorzystaniem rusztowań
budowlanych – projekt badawczy, „Rusztowania” vol. 40/2016.

6. Główny Urząd Statystyczny, ,,Bank danych lokalnych”, bdl.stat.gov.pl (accessed Jun. 25, 2022).
7. B. Hoła, T. Nowobilski, Z. Woźniak, M. Białko, Qualitative and Quantitative Analysis of the Causes
of Occupational Accidents Related to the Use of Construction Scaffoldings, „Appl. Sci.” vol. 12, no. 11/2022.
8. Państwowa Inspekcja Pracy, Sprawozdanie z działalności Państwowej Inspekcji Pracy w 2020 roku,
Warszawa 2021.
9. M. Szóstak, M. Sawicki, J. Konior, T. Nowobilski, T. Stachoń, Wpływ stosowania alkoholu przez
pracowników na stan bezpieczeństwa pracy na rusztowaniach budowlanych, „Builder” vol. 282, no. 1/2020.
10. T. Nowobilski, B. Hoła, Estimating the probability of accidents on building scaffoldings, „Safety
Science ” vol. 152/2022.

	prof. dr hab. inż. Bożena Hoła Politechnika Wrocławska Wydział Budownictwa Lądowego i Wodnego Katedra Inżynierii Materiałów i Procesów Budowlanych
	mgr inż. Tomasz Nowobilski Politechnika Wrocławska Wydział Budownictwa Lądowego i Wodnego Katedra Inżynierii Materiałów i Procesów Budowlanych

Fot. autorów

Sprawdź: Produkty budowlane