Odbudowa Wielkiej Ruiny była przedsięwzięciem trudnym i ryzykownym.
Burzliwe dzieje opactwa tynieckiego oraz utrata dokumentów pisanych pozostawiają wiele białych plam w historii klasztoru. Dotychczas opublikowane prace dotyczące początków opactwa tynieckiego nie pozwalają z całą dokładnością na odtworzenie historii klasztoru od jego założenia.
Skrzydło południowo-zachodnie klasztoru zamykające dziedziniec od południa powstało w XV wieku przez dobudowanie do wcześniejszego muru obronnego budowli gospodarczych. Na piętrze zlokalizowano bibliotekę wzniesioną w XVIII wieku przez opata Floriana Amanda Janowskiego (1762–1788). Na potrzeby niniejszego opracowania związanego z odbudową tzw. Wielkiej Ruiny istotne znaczenie ma okres od drugiej połowy XVIII wieku do chwili obecnej. Jest on dobrze rozpoznany i przebadany.
Fot. 1. Widok ściany północnej z odbudowaną koroną
Fot. 2. Widok fragmentu ściany południowej od wnętrza biblioteki – przed odbudową
Biblioteka tyniecka swój największy rozkwit przeżyła w XVIII wieku, gdzie funkcjonowało tzw. studium commune dla wszystkich opactw. Niestety rozwój biblioteki tynieckiej został zahamowany w czasie potopu szwedzkiego. Szwedzi ograbili Tyniec z wielu wartościowych dzieł. W czasie konfederacji barskiej w 1769 r. przybyli do Tyńca inżynierowie wojskowi, którzy zamienili klasztor w twierdzę będącą główną bazą konfederatów. Wojska rosyjskie pod dowództwem A. Suworowa 20 maja 1771 r. przypuścili szturm na klasztor. Walki w okolicy Tyńca trwały kilkanaście miesięcy, co doprowadziło do zamiany klasztoru w ruinę. Cesarz Austrii Franciszek I zadekretował kasatę benedyktynów w Tyńcu (1816–1817). Klasztor benedyktyński przez ponad 120 lat był opuszczony. W maju 1939 r. arcybiskup Adam Sapiecha, książę metropolita krakowski, przekazał dawne tereny klasztorne – kościół, zabudowania klasztorne – ojcom benedyktynom.
Opactwo Tynieckie powstało około 960 lat temu. Zostało zniszczone w czasie konfederacji barskiej i ulegało dalszej dewastacji do 1945 r. Po drugiej wojnie światowej odremontowano uszkodzone dachy i wieże kościelne oraz pomieszczenia mieszkalne dla mnichów, którzy po kasacie zakonu zostali ponownie sprowadzeni do Tyńca w lipcu 1939 r.
Rys. 1. Rzut poziomy opactwa oo. benedyktynów w Tyńcu
Rys. 2. Koncepcja odbudowy – elewacja południowa
Pierwszy kompleksowy projekt odbudowy opactwa wykonał Adolf Szyszko-Bohusz. W 1943 r. rozpoczął szeroko zakrojone badania, w następstwie których sporządził dokumentację techniczną. Po wojnie generalny konserwator zabytków – Jan Zachwatowicz – sprzeciwił się jednak powołaniu Adolfa Szyszko-Bohusza na stanowisko głównego projektanta odbudowy. W pierwszym etapie odbudowy klasztoru prace rozpoczęto od jego części południowo-zachodniej.
W 1977 r. rozpoczęto przygotowania do drugiego etapu odbudowy opactwa. Odbudowę tzw. Wielkiej Ruiny przewidziano w trzecim etapie. W latach 1986–1987 W. Niewalda przeprowadził badania architektoniczne pozostałych murów, które wyjaśniały etapy powstania i rozbudowy tej części opactwa. Wyniki tych badań posłużyły za podstawę projektu odbudowy skrzydła bibliotecznego. Projekt ten opracował Z. Janowski z udziałem W. Niewaldy, wykorzystując wcześniejsze założenia Z. Radziewanowskiego. Od 1994 r. przy skrzydle bibliotecznym (Wielkiej Ruinie) prowadzono prace budowlane. Projekt realizacyjny przewidywał odbudowę sali bibliotecznej o konstrukcji żelbetowej i ewentualną późniejszą możliwość realizacji sklepień żeglastych, wspartych na sześciu filarach żelbetowych i murach ścian zewnętrznych, i ścianach poprzecznych, a także przywrócenie łamanego dachu, zgodnie z XVII-wiecznymi przekazami ikonograficznymi. Ostatecznie w trakcie odbudowy zrezygnowano z wykonania sklepień ceglanych.
Fot. 3. Widok wnętrza biblioteki – przed odbudową
Stan techniczny Welkiej Ruiny przed przystąpieniem do odbudowy przedstawiał się następująco:
– w obiekcie istniały fragmenty dwóch ścian zewnętrznych (południowa wybudowana jako mur obronny opactwa z XV wieku oraz północna od strony wielkiego dziedzińca z późniejszego okresu – XVII wiek); obie ściany były wolno stojące, a istniejąca korona murów sięgała poniżej góry nieistniejącego pierwotnego sklepienia;
– uszkodzone ściany poprzeczne i podłużne znajdowały się głównie w części piwnicznej i lokalnie w poziomie parteru.
Mury Wielkiej Ruiny nie były chronione przed opadami atmosferycznymi przez ponad 130 lat. Na koronie murów rosły drzewa i krzewy.
Sklepienia nad piwnicami zachowały się tylko nad korytarzem na małym odcinku od strony zachodniej.
Projekt konstrukcyjny został opracowany na podstawie badań architektonicznych oraz ustaleń z WKZ, które sprowadzały się do następujących wytycznych:
– w parterze i na pierwszym piętrze należy utrzymać wszystkie podziały wnętrz zarówno w poziomie, jak i w pionie, ukształtowane od XV do XVIII wieku;
– w bryle Wielkiej Ruiny na podstawie badań architektonicznych należy utrzymać wysokość ścian oraz formę dachu pokazaną na widokach z I połowy XIX wieku, tj. szeroki dach dwuspadowy, łamany w typie krakowskim, ze szczytem;
– zrekonstruować dach dwuspadowy ze szczytem trójkątnym w południowo-zachodnim krańcu skrzydła budowli.
Tak sformułowane główne wnioski konserwatorskie oraz szczegóły, które zawarte są w dokumentacji, pozwoliły na rozpoczęcie prac remontowo-konserwatorskich w 1994 r. bez „zamkniętego” projektu technicznego.
Pierwszym zadaniem przed rozpoczęciem odbudowy było zabezpieczenie resztek muru przed ich zawaleniem. Polegało ono na wykonaniu stalowych i drewnianych rozpór oraz na stężeniu w poziomie parteru ścian zewnętrznych.
Rys. 3. Przekrój poprzeczny Wielkiej Ruiny
Ściana południowa (pierwotnie mur obronny) była wychylona na zewnątrz 58 cm, co wymagało dodatkowych zabezpieczeń stężających ją ze ścianami.
Podstawowym materiałem w części odbudowywanej był żelbet (stropy) oraz cegła i kamień wapienny do odbudowy ścian. Dodatkowo, jako ściągi w stropach, zastosowano pręty stalowe.
Przyjęcie rozwiązania architektonicznego elewacji było podstawą do opracowania projektu stropów żelbetowych kasetonowych oraz dachu jako żelbetowej dwukondygnacyjnej konstrukcji z zewnętrzną obudową drewnianą.
Podczas procesu projektowania stropów przyjęto założenie, że pod stropami mogą być odbudowane sklepienia ceglane o grubości do 25 cm i będzie można uzyskać wymaganą wysokość pomieszczeń. W czasie opracowywania projektu i wykonania stropów oraz klatek schodowych nie były znane przeznaczenia użytkowe pomieszczeń.
Odbudowa Wielkiej Ruiny była przedsięwzięciem trudnym i zawierała wiele elementów ryzyka związanego z możliwością zawalenia się fragmentów murów wewnętrznych, a nawet fragmentów ścian zewnętrznych.
Ostateczna decyzja dotycząca odbudowy nie uwzględniała odtworzenia sklepień ceglanych w pomieszczeniu biblioteki tynieckiej oraz w pozostałych pomieszczeniach reprezentacyjnych, pozostawiając nietynkowane żelbetowe stropy kasetonowe jako element wystroju wnętrz.
W bibliotece zachowano jednak przyścienne fragmenty sklepień, które pozwolą w przyszłości na odtworzenie sklepień. Żelbetowe słupy dają możliwość odtworzenia wyglądu pierwotnych filarów ceglanych przez omurowanie ich 15-centymetrową warstwą z elementów ceramicznych.
Wielka Ruina została oddana do użytku w lipcu 2008 r. Odbudowa trwała 16 lat. Po wielu kłopotach technicznych i finansowych dzięki uzyskanym funduszom ukończono dzieło i otwarto w nim Benedyktyński Instytut Kultury.
Odbudowę zrealizowano w nietypowych warunkach, gdyż projekt realizacyjny powstawał w trakcie prowadzenia prac remontowo-konserwatorskich. Zabytek był wielką niewiadomą. Projekt i realizacja były wynikiem zaangażowania wielu uczonych, którzy wspólnym wysiłkiem wytyczali kierunki postępowania w realizacji tego dzieła.
Fot. 4. Widok opactwa tynieckiego – stan po odbudowie (Fot. K. Kozieł)
Wybrane daty związane z odbudową w początkowym okresie:
14 lipiec 1993 – Komisja pod przewodnictwem prof. T. Chrzanowskiego podjęła decyzję natychmiastowego przystąpienia do prac zabezpieczających,
grudzień 1993 – Opracowano projekt (Z. Janowski) wzmocnienia Ruiny (etap I),
maj 1994 – Opracowano projekt techniczny zabezpieczenia muru zachodniego skrzydła wraz z architekturą dachu (Z. Janowski, W. Niewalda),
sierpień 1994 – Przystąpiono do odtwarzania i naprawy murów piwnicznych pod stropy żelbetowe. Wykonawca PRZ w Krakowie,
styczeń 1995 – Betonowanie klatki schodowej,
luty 1995 – Zakończono prace przy stropie poddasza (z przeznaczeniem na cele mieszkalne), zakończenie stanu surowego.
prof. Zbigniew Janowski
Politechnika Krakowska
Zdjęcia 1-3 – autor
Rysunki 2 i 3 – W. Niewalda
Literatura
1. M. Adamczewski, Projekt aranżacji wnętrz Biblioteki Tynieckiej.
2. P. Dettloff, Dzieje odbudowy i konserwacji Opactwa Benedyktynów w Tyńcu, Wiadomości Konserwatorskie Województwa Krakowskiego, Kraków 1995.
3. Z. Janowski, Problemy konstrukcyjne związane z odbudową Biblioteki Tynieckiej – „Wielkiej Ruiny” w Opactwie Tynieckim, XXIV Konferencja Naukowo-Techniczna „Awarie budowlane”, Szczecin–Międzyzdroje, 26–29 maja 2009 r.
4. I. Nieduszyński, Dariusz wydarzeń związanych z realizacją obecnie prowadzonych prac w Opactwie oo. Benedyktynów w Tyńcu, Wiadomości Konserwatorskie Województwa Krakowskiego, Kraków 1995.
5. P. Sczaniecki OSB, Tyniec, Wydawnictwo Benedyktynów Tyniec, Kraków 2008.
