55. Konferencja naukowa Komitetu Inżynierii Lądowej i Wodnej Polskiej Akademii Nauk (KILiW PAN) i Komitetu Nauki Polskiego Związku Inżynierów i Techników Budownictwa (KN PZITB)

Wnioski z części problemowej „Kształcenie kadr technicznych dla budownictwa”.

1. Informacje wstępne

W dniach 20–25 września 2009 r. odbyła się w Krynicy 55. Konferencja Naukowa KILiW PAN i KN PZITB. Część problemowa tej konferencji, przebiegająca w dniach 20–22 września br., poświęcona była kształceniu kadr technicznych dla budownictwa. Genezą tej tematyki były narastające od dłuższego czasu niedostatki i niewystarczalność obecnego systemu kształcenia, stwierdzane przez pracodawców, stowarzyszenia naukowo-techniczne, samorząd zawodowy oraz środowiska akademickie związane z budownictwem. Podstawowym celem części problemowej było stworzenie merytorycznej podstawy do opracowania pożądanego, racjonalnego i nowoczesnego systemu przygotowania kadr dla budownictwa, obejmującego wszystkie etapy kształcenia oraz pozwalającego nie tylko na zaspokojenie bieżących i przyszłych potrzeb rynku krajowego, ale także na sprostanie silnej konkurencji w warunkach europeizacji, a nawet globalizacji rynku budowlanego.

Patronat i Komitet Honorowy nad częścią problemową konferencji sprawowali:

– Barbara Kudrycka – minister nauki i szkolnictwa wyższego,

– Katarzyna Hall – minister edukacji narodowej,

– Cezary Grabarczyk – minister infrastruktury,

– Wojciech Radomski – przewodniczący KILiW PAN,

– Andrzej Ajdukiewicz – przewodniczący KN PZITB,

– Stanisław Adamczak – rektor Politechniki Świętokrzyskiej,

– Zbigniew Grabowski – prezes Polskiej Izby Inżynierów Budownictwa (PIIB),

– Wiktor Piwkowski – przewodniczący PZITB.

Komitet Naukowy części problemowej konferencji tworzyli:

– prof. dr hab. inż. Wojciech Radomski – przewodniczący, przewodniczący KILiW PAN, Politechnika Warszawska;

– prof. dr inż. Andrzej Ajdukiewicz – przewodniczący KN PZITB, członek KILiW PAN, Politechnika Śląska;

– prof. dr hab. inż. Lech Czarnecki – członek KILiW PAN, Politechnika Warszawska;

– prof. dr hab. inż. Zbigniew Grabowski – prezes PIIB;

– prof. dr hab. inż. Janusz Kawecki – członek KILiW PAN, Politechnika Krakowska;

– dr hab. inż. Zbigniew Kledyński, prof. PW – wiceprzewodniczący KILiW PAN, Politechnika Warszawska;

– dr hab. inż. Jerzy Z. Piotrowski, Prof. PŚk. – dziekan Wydziału Budownictwa i Inżynierii Środowiska Politechniki Świętokrzyskiej, wiceprzewodniczący Komitetu Organizacyjnego Konferencji;

– mgr inż. Wiktor Piwkowski – przewodniczący PZITB, członek KILiW PAN;

– dr hab. inż. Zbigniew Rusin, prof. PŚk. – prorektor Politechniki Świętokrzyskiej, przewodniczący Komitetu Organizacyjnego Konferencji;

– prof. dr hab. inż. Antoni Szydło – przewodniczący Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Komunikacji Rzeczypospolitej Polskiej (SITK RP), Politechnika Wrocławska;

– prof. dr hab. inż. Marian Tracz – wiceprzewodniczący KILiW PAN, Politechnika Krakowska;

– doc. dr inż. Stanisław M. Wierzbicki – członek KILiW PAN, Instytut Techniki Budowlanej w Warszawie.

Na część problemową konferencji zostały przygotowane referaty przez autorów krajowych (w tym przedstawicieli trzech patronujących konferencji ministerstw) oraz zagranicznych. Wszystkie referaty były zamówione przez organizatorów konferencji w porozumieniu z jej Komitetem Naukowym. Księga z tymi referatami stanowi załącznik do niniejszego opracowania.

Obrady części problemowej przebiegały podczas 4. sesji plenarnych zatytułowanych:

– Sesja 1 – „Kształcenie zawodowe na poziomie zasadniczym i średnim – propozycje zmian systemowych”;

– Sesja 2 – „Kształcenie inżynierów dla budownictwa – ocena jakości kształcenia, propozycje zmian”;

– Sesja 3 – „Kształcenie inżynierów dla budownictwa – uwarunkowania systemowe, propozycje zmian”;

– Sesja 4 – „Kształcenie ustawiczne i specjalistyczne”.

Tytuły sesji wskazują na dążenie do wspomnianego już całościowego ujęcia procesu kształcenia kadr technicznych dla budownictwa.

Ponadto odbyła się Sesja 5, w ramach której przeprowadzono dyskusję generalną oraz podsumowanie problemowej części konferencji.

Ważnym argumentem uzasadniającym tematykę części problemowej jest również to, że według szacunków MNISzW w 2013 roku w polskim przemyśle może zabraknąć blisko 47 tysięcy inżynierów, w sferze zaś usług niedobór ten może sięgać 22 tysięcy. Obecna struktura kształcenia w całym obszarze techniki nie sprosta szybkiemu wyrównaniu tych braków. Jest tak między innymi dlatego, że na wszystkich kierunkach technicznych kształci się obecnie tylko 6,8% całej studiującej młodzieży (najwięcej, bo aż około 33%, studiuje na kierunkach ekonomicznych i administracyjnych). Struktura kształcenia nie odpowiada więc potrzebom rynku i oczekiwaniom pracodawców. Dotyczy to w dużej mierze także kierunku „budownictwo”.

Jednym z podstawowych założeń problemowej części konferencji było to, aby żadne istniejące przepisy nie stanowiły ograniczeń postulowanego systemu kształcenia. Wręcz przeciwnie – jeśli z przebiegu obrad wynikać będzie potrzeba ich zmiany, to trzeba będzie wnioskować o ich dokonanie. Przyjęto tylko dwa następujące warunki wyjściowe jako niezmienne:

– tzw. deklarację bolońską o trójstopniowym systemie studiów, bo uznaje ją cała niemal Europa (choć są w odniesieniu do niej również i głosy krytyczne);

– żadna droga kształcenia nie może być zamknięta, bo to jest sprawa o podstawowym znaczeniu społecznym.

Zamówione referaty oraz głosy w dyskusji, w której zabierało głos wiele osób reprezentujących różne związane z budownictwem środowiska (także pracodawców i pracobiorców, co zasługuje na szczególne podkreślenie), stanowią podstawę do sformułowanych i przedstawionych dalej wniosków i postulatów (punkt 2). Zostały one – zgodnie z postanowieniem konferencji – opracowane przez zespół tożsamy z Komitetem Naukowym jej części problemowej. Postanowiono, aby wnioski te przekazać odpowiednim władzom państwowym oraz opublikować w prasie technicznej i naukowo-technicznej związanej z budownictwem oraz drogownictwem.

2. Wnioski i postulaty

2.1. Poziom finansowania

Konieczne jest podniesienie poziomu finansowania szkolnictwa w ogóle, zawodowego zaś w szczególności, oraz szkolnictwa wyższego, szczególnie technicznego. Pod względem nakładów na jednego ucznia i studenta Polska jest obecnie w Europie na jednym z końcowych miejsc. Postulat zwiększenia finansowania nie wynika z postawy roszczeniowej, jest natomiast silnie umotywowany świadomością roli kształcenia w życiu gospodarczym, społecznym i kulturalnym w skali nie tylko kraju, ale w skali światowej. Żyjemy i żyć będziemy w czasach, w których osiągnięcia techniczne i sukcesy ekonomiczne oparte są na wiedzy. Wiedza staje się, a właściwie już jest, przedmiotem ostrej konkurencji globalnej. Kształcenie jest procesem ciągłym, jego zaniedbań nie można odrobić w sposób skokowy (np. zapóźnienia technologiczne można odrobić skokowo, choćby przez zakup licencji). Te podstawowe prawdy nie mogą w skuteczny sposób dotrzeć w naszym państwie do decydentów. Proponowane dalej zmiany w systemie kształcenia kadr dla budownictwa nie wymagają w istotnym stopniu zwiększenia finansowania (przynajmniej przez MEN i MNiSzW), ale nie są jednak działaniami o zerowych kosztach. Trzeba mieć tego świadomość.

2.2. Odbudowa zasadniczego i średniego szkolnictwa zawodowego

Należy odbudować dobrze kiedyś rozwinięte szkolnictwo zawodowe, zasadnicze i średnie. Szczególnie ważne są technika budowlane, których ukończenie powinno być związane z uzyskaniem matury. Stwarzałoby to perspektywy dalszego rozwoju i możliwości kształcenia na poziomie wyższym dla absolwentów tych szkół – techników budownictwa. Obecnie, przy braku matury, takie perspektywy nie istnieją.

2.3. Kształcenie zawodowe w przedsiębiorstwach

Należy nakłonić przedsiębiorstwa budowlane – na przykład przez odpowiedni system ulg podatkowych – do prowadzenia kształcenia zawodowego na poziomie zasadniczym. Na przykład w Niemczech jest to dość powszechne (por. księga referatów) i to mimo braku zachęt finansowych. Prowadzenie kształcenia jest tam uważane za jedną z form prestiżu przedsiębiorstwa budowlanego i jego wysokiej wartości rynkowej, co znajduje konkretny wymiar ekonomiczny w warunkach konkurencji. U nas tego rodzaju działalność jest prowadzona w sposób dosłownie śladowy. Przejęcie choćby w części kształcenia zawodowego na poziomie zasadniczym przez przedsiębiorstwa wpłynęłoby na odciążenie finansowe MEN.

2.4. Wyższe szkolnictwo techniczne a „Deklaracja Bolońska”

Polskie szkolnictwo techniczne jest już, ogólnie rzecz biorąc, dość zaawansowane we wprowadzeniu wymagań wynikających z tzw. deklaracji bolońskiej (por. księga referatów). Niemniej sytuacja jest jeszcze dość zróżnicowana. Należy ten proces dostosowawczy przyspieszyć.

2.5. Czas trwania studiów wyższych i specjalności kształcenia

W nawiązaniu do realizacji tzw. deklaracji bolońskiej stwierdzić trzeba, że w opinii znaczącej liczby uczestników I stopień kształcenia na kierunku budownictwo powinien obejmować 4 lata studiów (tj. 8 semestrów, łącznie z tzw. semestrem dyplomowym), z tym że obejmowałyby one co najmniej trzymiesięczną (lepiej zaś jednosemestralną) praktykę ogólnobudowlaną, której czas trwania wliczany byłby do okresu wymaganego przy uzyskiwaniu uprawnień budowlanych. Dyskusyjna pozostaje natomiast sprawa specjalności na studiach inżynierskich. Uczelnie, kształcące stosunkowo mniejszą liczbę studentów i prowadzące nieliczne specjalności, kierują się oszczędnością i optują za tym, aby na studiach I stopnia specjalności nie wprowadzać. Z niektórych większych uczelni przeważają głosy, aby po wspólnych dwóch lub trzech semestrach wprowadzać specjalności, jeśli istotnie studia inżynierskie mają przygotowywać do wykonywania zawodu. Przedstawiając w koniecznym skrócie oba te stanowiska, ze swej strony – po wnikliwej dyskusji – postulujemy, aby na studiach I stopnia nie wprowadzać „rozdrobnionych” specjalności, tylko co najwyżej – w uczelniach, w których stan kadry na to pozwala, – dwie bardziej ogólne: „konstrukcje budowlane” oraz „drogownictwo”. Przygotowanie do węższych specjalności (czy nawet specjalizacji) może być uzyskiwane w trakcie przygotowywania prac dyplomowych, kończących studia I stopnia.

Studia magisterskie, czyli studia II stopnia, powinny na kierunku budownictwo trwać 2 lata (tj. 4 semestry, łącznie z tzw. semestrem dyplomowym). Na studiach tych wprowadzone być powinny specjalności (tak jak jest obecnie). Generalnie sprawa specjalności na studiach I i II stopnia wymaga uporządkowania. Obecnie jest ich około 20, podczas gdy uprawnienia budowlane nadawane są zgodnie z Prawem Budowlanym – w 9.

Nawiązując do problematyki specjalności, trzeba mocno podkreślić rolę studiów podyplomowych i innych form kształcenia ustawicznego (por. punkt 2.12), które przez swe ukierunkowanie na określonej tematyce powinny być podstawą do poszerzenia, udoskonalenia i aktualizacji wiedzy w poszczególnych dziedzinach budownictwa. System kształcenia ustawicznego powinien być stale rozbudowywany. Jest to zgodne z tendencją światową.

2.6. Praktyki studenckie

W nawiązaniu do podpunktu 2.5 i sprawy praktyk studenckich – konieczne jest rozwinięcie tego systemu. Jak wskazują liczne doświadczenia, przedsiębiorstwa budowlane ani biura projektów nie są zainteresowane krótkimi, trwającymi co najwyżej 2–4 tygodnie, praktykami studenckimi. Są zaś i mogą być zainteresowane dłuższym pobytem studentów na budowie lub w biurze projektów. Stąd wynika postulat znacznego wydłużenia praktyk. Łączy on lepsze przygotowanie studentów do zawodu z interesami przedsiębiorstw i biur projektów. Koszty tych wydłużonych praktyk mogłyby ponosić wspólnie uczelnie i przedsiębiorstwa (znów potrzebny jest dla nich system zachęt finansowych). Raz jeszcze nadmienić trzeba (por. punkt 2.5), że okres tych praktyk powinien być uwzględniany przy nadawaniu uprawnień budowlanych.

2.7. Uprawnienia budowlane kadry nauczającej

Należy wprowadzić wymóg, aby przedmiotów konstrukcyjno-budowlanych nauczały na wyższych uczelniach osoby posiadające uprawnienia budowlane i własne osiągnięcia inżynierskie. Nie jest to niestety obecnie regułą. Dlatego też pożądane jest zwiększenie udziału doświadczonych projektantów i wykonawców w kształceniu akademickim na kierunku „budownictwo” oraz wprowadzenie systemu ułatwiającego pracownikom uczelni odbywanie praktyki zawodowej w wymiarze umożliwiającym przystąpienie do egzaminu na uprawnienia budowlane.

2.8. Minima programowe

W celu lepszego dostosowania systemu kształcenia inżynierów budownictwa, zwłaszcza na studiach I stopnia, do specjalności, w których nadawane są uprawnienia budowlane, konieczna jest analiza tzw. minimów programowych obowiązujących uczelnie wyższe. Polska Izba Inżynierów Budownictwa (PIIB) opracowała w tym zakresie swoje propozycje, które należy rozpatrzyć przy możliwie szybkiej nowelizacji standardów nauczania na kierunku budownictwo. Należy wyraźnie podkreślić, że propozycje PIIB powinny dotyczyć minimów programowych, stanowiących około 40% sumarycznej liczby zajęć na kierunkach budowlanych, zapewniając tym samym autonomię uczelni wyższych w zakresie formowania całościowego programu kształcenia.

2.9. Zmiany w programach nauczania

Konieczne są zmiany w programach nauczania na wyższych uczelniach technicznych, przede wszystkim akademickich. Na studiach I stopnia, a zawłaszcza II stopnia, należy dodać przedmioty nietechniczne (lub zwiększyć ich wymiar), takie jak na przykład komunikacja społeczna (to jest szczególnie ważne wobec konieczności udziału inżynierów w konsultacjach społecznych), socjologia etc., w celu poszerzenia „ładunku” intelektualnego studentów i przez to ułatwienie im funkcjonowania w życiu zawodowym i umiejętności pracy w zespołach, łącznie z kierowaniem nimi. Znaczny udział przedmiotów nietechnicznych w kształceniu studentów, także na kierunku „budownictwo”, jest zgodny ze współczesnymi tendencjami i występuje w wielu czołowych uczelniach na świecie (por. księga z referatami).

Jest to związane z rozszerzeniem roli inżyniera we współczesnym życiu społecznym i gospodarczym. Potrzeba rozszerzenia zakresu tzw. przedmiotów nietechnicznych jest jednym z ważnych argumentów przemawiających za postulowanym wydłużeniem okresu studiów (por. punkt 2.5).

2.10. Swoboda przepływu usług a formy kształcenia

Nowy element, będący jednocześnie nową jakością wszystkich zawodów budowlanych, zwłaszcza zaś na poziomie inżynierskim, to swoboda przepływu usług między państwami Unii Europejskiej (jest to przedmiotem specjalnej dyrektywy UE), a także innymi państwami świata. Mamy już tego bardzo liczne przykłady. Dlatego ważna jest współpraca międzynarodowa w zakresie kształcenia inżynierów budownictwa. Jej formami mogą być na przykład tzw. podwójne dyplomy (tj. wykonywane w dwóch uczelniach, krajowej i zagranicznej, lub wykonane w jednej, lecz bronione w dwóch), praktyki zagraniczne etc. Są już przykłady prowadzenia tej formy kształcenia na wyższych uczelniach, ale formy te należy zintensyfikować.

2.11. Kształcenie a wahania koniunktury budowlanej

Z dostępnych danych wynika, że liczba wolnych posad dla inżynierów budownictwa znacząco przewyższa liczbę absolwentów. Wynika to z ogromnych zadań stojących przed budownictwem w Polsce, zwłaszcza w zakresie infrastruktury transportowej. W procesie kształcenia na kierunku „budownictwo” uwzględnić jednak należy tzw. wahania koniunktury budowlanej, przejawiające się okresowym – dłuższym lub krótszym – spadkiem zapotrzebowania rynku budowlanego na inżynierów. Oznacza to, że kształcenie ich powinno być dostatecznie elastyczne, umożliwiające pracę inżynierów (zwłaszcza absolwentów II stopnia studiów) także w innych zawodach. Są na świecie liczne przykłady zatrudniania wymienionych absolwentów poza budownictwem.

2.12. Kształcenie ustawiczne

Integralną część procesu kształcenia stanowi system tzw. kształcenia ustawicznego, w tym studia podyplomowe. System ten nie powinien być oparty na zasadzie pełnej dobrowolności (tak jest dotychczas), ale powinien obowiązywać całą społeczność inżynierów budownictwa. Jest tak w wielu krajach świata, zwłaszcza wysoko rozwiniętych, o wysokim poziomie budownictwa.
Należy więc stworzyć praktycznie od podstaw system obowiązkowego podnoszenia kwalifikacji przez inżynierów budownictwa. System ten może przybierać rozmaite formy – obowiązkowy udział w szkoleniach, konferencjach naukowo-technicznych, czytelnictwie prasy technicznej etc. Warunkiem niezbędnym tego systemu jest kontrolowalność i skuteczne egzekwowanie obowiązku podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez inżynierów budownictwa. Obecnie uprawnienia budowlane są – po spełnieniu ujętych w przepisach warunków – nadawane dożywotnio bez jakichkolwiek warunków dotyczących ich odnawiania. Nie sprzyja to powszechności podnoszenia kwalifikacji zawodowych, niezbędnego wobec szybkiego postępu technicznego we wszystkich dziedzinach budownictwa oraz konieczności sprostania konkurencji innych wobec swobodnego przepływu usług między państwami UE. Szczególnie powinno to dotyczyć osób posiadających uprawnienie rzeczoznawcy budowlanego. Stworzenie obowiązkowego systemu kształcenia ustawicznego jest zadaniem głównie dla PIIB.

2.13. Źródła finansowania kształcenia

Na potrzeby kształcenia, każdego stopnia – od zasadniczego po akademickie i ustawiczne, można uzyskać środki finansowe z różnego rodzaju tzw. funduszy europejskich. Należy zintensyfikować starania o ich pozyskiwanie. Mogą one w znacznym stopniu wspomóc stosunkowo skromne środki budżetowe państwa przeznaczone na kształcenie.

2.14. Uprawnienia budowlane dla techników

Nie jest już kontrowersyjne nadawanie uprawnień budowlanych dla techników budownictwa. Chodzi tu oczywiście o uprawnienia wykonawcze (nie projektowe) w zakresie ograniczonym do tzw. prostych obiektów. W tej sprawie jednolite, pozytywne stanowisko zajął PZITB oraz PIIB, przedkładając je Ministerstwu Infrastruktury. Wymienione organizacje postulują dokonanie odpowiednich zmian w ustawie Prawo budowlane, które spowodują, że technicy będą mieli dostęp do takich uprawnień.

3. Podsumowanie

Od poziomu budownictwa w znacznym stopniu zależy poziom i jakość życia w wymiarze indywidualnym i społecznym. Poziom budownictwa z kolei uwarunkowany jest głównie jakością kadr technicznych działających w jego sferze, a jakość ta – systemem i jakością ich kształcenia. Dlatego doskonalenie tego systemu ma ważne znaczenie społeczne i gospodarcze. Wnioski z części problemowej 55. Konferencji Krynickiej mają służyć temu celowi.

prof. Zbigniew Grabowski

prezes Krajowej Rady PIIB

mgr inż. Wiktor Piwkowski

przewodniczący ZG PZITB

prof. Wojciech Radomski

przewodniczący KILiW PAN