Umowa o prace projektowe a prawa autorskie do projektu

Regulacja praw autorskich w projekcie, licencja, przeniesienie praw autorskich, udzielenie zezwoleń na ich wykorzystanie.Szczególnym rodzajem umowy, na podstawie której zamawiane i realizowane są projekty budowlane, jest umowa o prace projektowe. Z uwagi na to, że prace takie mogą być traktowane jako utwory w rozumieniu prawa autorskiego (ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych – Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.), jednym z ważnych aspektów zawierania umów o prace projektowe jest wpływ tych umów na los praw autorskich do projektów.Chodzi konkretnie o majątkowe prawa autorskie do projektów, czyli prawa do korzystania z projektów, rozporządzania nimi i do wynagrodzenia za korzystanie z projektów. Jeżeli chodzi bowiem o autorskie prawa osobiste, w tym prawo do nadzoru autorskiego nad sposobem korzystania z projektu, to prawa te z mocy prawa przysługują projektantom jako twórcom i nie mogą być przez nich sprzedane. Ewentualnie projektant może upoważnić inną osobę (innego projektanta) do wykonywania swoich autorskich praw osobistych do danego projektu, np. do wykonywania nadzoru autorskiego w stosunku do konkretnej inwestycji.Czy w umowie musi być regulacja praw autorskich? Pierwsza kwestia, która w tym kontekście wymaga wyjaśnienia, to odpowiedź na pytanie, czy w umowach o prace projektowe musi w każdym przypadku znaleźć się postanowienie dotyczące majątkowych praw autorskich do projektu (losu tych praw, czyli odpowiedniego zadysponowania tymi prawami). Otóż analiza obowiązujących przepisów prowadzi do wniosku, że wprowadzanie do umów o prace projektowe takich postanowień nie zawsze jest konieczne. Co zatem się dzieje, jeśli w umowie o prace projektowe brak regulacji dotyczącej majątkowych praw autorskich do zamawianego projektu?Jeśli w umowie o prace projektowe brak postanowienia dotyczącego praw autorskich do projektu, znajduje zastosowanie art. 61 prawa autorskiego. Wynika z niego, że nabycie od twórcy, czyli projektanta, egzemplarza projektu architektonicznego lub architektoniczno-urbanistycznego obejmuje prawo zastosowania go tylko do jednej budowy. Jest to rozwiązanie powiązane z innym domniemaniem ustawowym, zgodnie z którym nabycie egzemplarza utworu nie powoduje przejścia praw autorskich do utworu. Ten, kto zamawiając projekt nabywa jego egzemplarz projektu, nie nabywa zatem automatycznie praw autorskich do projektu, lecz jedynie jednorazową licencję na zastosowanie tego projektu do realizacji konkretnej inwestycji budowlanej, na potrzeby której został on opracowany.Powyższe rozwiązania można prześledzić na konkretnym przykładzie. Wyobraźmy sobie, że indywidualny inwestor, jakim jest osoba prywatna, zamówił u projektanta opracowanie projektu domu jednorodzinnego. W tym celu między inwestorem a projektantem zawarta została umowa o prace projektowe, w której postanowiono m.in., jakie będzie wynagrodzenie projektanta, jakie są oczekiwania inwestora odnośnie do parametrów technicznych inwestycji i gdzie inwestycja ma być zlokalizowana, w jakim terminie projekt zostanie opracowany itp., natomiast pominięto w tej umowie kwestię losu majątkowych praw autorskich do projektu.W takiej sytuacji po pierwsze uznać należy, że majątkowe prawa autorskie do powyższego projektu po realizacji umowy pozostaną przy projektancie. Z mocy prawa zasadą jest, że majątkowe prawa autorskie należą do twórcy i mogą przejść na inne osoby, jeśli wynika to wyraźnie z treści umowy, przy czym dla przeniesienia (zbycia, sprzedaży) tych praw konieczne jest zachowanie pod rygorem nieważności formy pisemnej. Po drugie stwierdzić trzeba, że inwestor na podstawie powyższej umowy będzie miał prawo tylko i wyłącznie do zastosowania projektu do wykonania zgodnie z nim zaprojektowanej inwestycji, czyli domu jednorodzinnego. Na wszelkie inne działania, wkraczające w monopol autora, będzie musiał zatem uzyskać od projektanta zgodę, np. na wykorzystanie projektu przy realizacji innej inwestycji albo na publikację projektu w prasie fachowej.Przesłanka nabycia egzemplarza projektu Dwa powyższe wnioski wydają się niewątpliwe, jeśli w umowie o prace projektowe znajdzie się postanowienie, zgodnie z którym inwestor zamawiający projekt nabywa od projektanta egzemplarz czy egzemplarze projektu, niezbędne nie tylko dla celów realizacji inwestycji, ale także do uzyskania pozwolenia na budowę. Powstaje wobec tego dodatkowe pytanie, jak ocenić należy los majątkowych praw autorskich do projektu, wówczas gdy w umowie o prace projektowe kwestia nabycia egzemplarza projektu nie została w ogóle rozstrzygnięta, poza wprowadzeniem postanowienia o przekazaniu projektu inwestorowi przez projektanta. Egzemplarz projektu jest rzeczą ruchomą, chronioną prawem własności, wobec czego nabycie egzemplarza projektu jest równoznaczne z nabyciem prawa własności do niego. Przy takiej milczącej formule umowy o prace projektowe należy kierować się celem umowy i zgodnym zamiarem jej stron. Przemawia to za przyjęciem, że skoro inwestor płaci za wykonanie projektu, który ma być wykorzystany przy realizacji konkretnej inwestycji, stanowiącej własność inwestora, to uznać można, że celem umowy o prace projektowe jest m.in. nabycie przez inwestora własności egzemplarza projektu, przekazywanego inwestorowi przez projektanta. Aby uniknąć ewentualnych wątpliwości, należy jednak postulować, aby w umowach o prace projektowe, nawet mimo braku rozstrzygania losu majątkowych praw do projektu, wprowadzać wyraźne postanowienie przesądzające, że inwestor nabywa na własność przekazane mu przez inwestora egzemplarze projektu.Licencja albo przeniesienie praw autorskich Powyższe uwagi dotyczą przypadków, w których umowa o prace projektowe milczy na temat losu praw autorskich do projektu. Jeśli strony umowy (inwestor i projektant) dojdą do innych ustaleń w tym zakresie, do umowy o prace projektowe mogą być wprowadzone wyraźne regulacje dotyczące praw autorskich, które mogą zostać podzielone zasadniczo na dwa warianty: licencyjny oraz przenoszący prawa.{mospagebreak}W wariancie licencyjnym chodzi o postanowienie, w ramach którego projektant udziela inwestorowi licencji, czyli zezwolenia, na skorzystanie z projektu w szerszym zakresie niż tylko do wybudowania zgodnie z nim określonego obiektu. Chodzić może zarówno o skorzystanie z projektu na potrzeby innych inwestycji, jak również o jego powielanie, wprowadzanie do pamięci komputera, do sieci internetu, o rozpowszechnianie projektu, np. jego publikację w prasie fachowej.Natomiast w wariancie przenoszącym prawa autorskie do umowy o prace projektowe może zostać wprowadzone postanowienie, zgodnie z którym projektant przenosi na inwestora majątkowe prawa autorskie do projektu. Jest to postanowienie najdalej idące, które zestawić można z umową sprzedaży. Tak jak najem samochodu można zestawić z licencją na skorzystanie z projektu w określonym zakresie, przeniesienie majątkowych praw autorskich można porównywać ze sprzedażą samochodu. Przeniesienie praw autorskich do projektu na inwestora powoduje wobec tego, że projektant traci te prawa, których „właścicielem” staje się inwestor. Może on po nabyciu praw do projektu decydować, czy korzystać dalej z projektu we własnym zakresie (dla swoich własnych potrzeb), czy też sprzedać te prawa innej osobie, na co projektant nie będzie miał już żadnego wpływu (chyba że w umowie o prace projektowe znajdzie się zastrzeżenie, że inwestor zobowiązuje się nabytych praw do projektu się nie wyzbywać). Na decyzję, w jakim zakresie udostępnić swój projekt inwestorowi, tzn. czy poprzestać na udostępnieniu go do jednorazowego wykorzystania, czy udzielić szerszej licencji, czy też przenieść na inwestora majątkowe prawa autorskie do projektu, wpływ mają okoliczności, w jakich umowa jest zawierana, jej cel oraz rodzaj projektu. Jeśli chodzi o projekty indywidualne, które mogą zostać wykorzystane tylko do jednej inwestycji, to sprzedaż praw autorskich do takich projektów jest mniej istotna dla projektanta, skoro projekty te nie będą miały w praktyce szerszego zastosowania. Natomiast w przypadku projektów typowych, możliwych do wielokrotnego zastosowania, wyzbywanie się praw autorskich wymaga o tyle większego zastanowienia, że przeniesienie praw autorskich pozbawi projektanta możliwości czerpania w przyszłości korzyści z udostępniania takich projektów na potrzeby podmiotów zainteresowanych ich wykorzystaniem.Oczywiście zarówno udzielenie szerszej niż jednorazowa inwestycja licencji na skorzystanie z projektu, jak również przeniesienie praw autorskich do projektu honorowane być może uzyskaniem przez projektanta z tego tytułu dodatkowego wynagrodzenia. Z przepisów prawa autorskiego wynika odpłatność udzielenia licencji i przenoszenia praw autorskich. Im dalej idące zadysponowanie projektem na rzecz innych osób, tym projektant może domagać się odpowiednio wyższej stawki wynagrodzenia umownego. Wynagrodzenie za przeniesienie praw majątkowych do projektu powinno być odpowiednio wyższe niż analogiczne wynagrodzenie za udzielenie licencji na wykorzystanie projektu w określonym zakresie, np. na jego publikację w ramach kampanii reklamowej.Zarówno w przypadku wariantu licencyjnego, jak i wariantu dotyczącego przeniesienia praw majątkowych do projektu w umowie o prace projektowe wskazać należy, jaki jest zakres rozporządzenia projektem, co przekłada się na wyliczenie w umowie tzw. pól eksploatacji, określonych w art. 50 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Oczywiście dla prac projektowych kluczowe znaczenie ma pole eksploatacji w postaci zastosowania projektu do celów realizacji konkretnej inwestycji, ale – jak to wyżej zaznaczono – zakres ten przyjmowany jest najczęściej na zasadzie domniemania, wobec czego jego eksponowanie w umowie jest mniej istotne. Ważniejsze jest wskazywanie w umowie innych zakresów wykorzystania projektu (pól eksploatacji), takich jak np. wprowadzanie projektu do sieci internetu czy też wskazanie, jakimi technikami i na jakich materialnych nośnikach może być on utrwalany (zapisywany) i  zwielokrotniany (powielany).Autorskie prawa  osobiste i zależne W tym miejscu podkreślić należy jeszcze raz, że nawet w przypadku, jeśli projektant w umowie o prace projektowe zdecyduje się na przeniesienie (sprzedaż) majątkowych praw autorskich do swojego projektu, i tak pozostaną przy nim osobiste prawa autorskie do tego projektu. Chodzi m.in. o prawo do autorstwa projektu, czyli do tego, aby autorstwo projektu nie było przypisywane innej osobie niż projektant, który projekt ten faktycznie stworzył, ale także o  podstawowe z praktycznego punktu widzenia prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z projektu, czyli prawo do nadzoru autorskiego. Nawet zatem jeśli projektant sprzeda swój projekt inwestorowi (przeniesienie na inwestora prawa autorskie do projektu), a inwestor sprzeda te prawa osobie trzeciej, osoba ta będzie musiała korzystając z projektu respektować osobiste prawa autorskie projektanta, w tym liczyć się z uwarunkowaniami wynikającymi z prawa do nadzoru autorskiego.Odrębny problem stanowi też wykonywanie tzw. autorskich praw zależnych, czyli praw do twórczych przeróbek projektów. W tym przypadku sytuacja przedstawia się podobnie jak z osobistymi prawami autorskimi, tzn. projektant zachowuje prawo do zezwalania na wykonywanie autorskich praw zależnych do opracowań (przeróbek) swojego projektu nawet wtedy, gdy przeniósł w umowie o prace projektowe w całości majątkowe prawa autorskie do projektu na inwestora. Innymi słowy, jeśli z umowy o prace projektowe nie wynika nic innego, inwestor, który kupił od projektanta majątkowe prawa autorskie do projektu, będzie mógł zlecić innemu projektantowi dokonanie twórczej przeróbki projektu, ale na wykorzystanie takiej przeróbki w procesie inwestycyjnym będzie musiał uzyskać zezwolenie projektanta, który jest autorem przerabianego projektu.Projektant zachowa jednak prawo do udzielania zezwoleń na wykonywanie praw autorskich do twórczych przeróbek swojego projektu, jeśli w umowie o prace projektowe nie przeniesie swojego uprawnienia w tym zakresie na inwestora, co może przybrać np. postać następującego postanowienia: „Projektant upoważnia inwestora do udzielania zezwoleń na wykonywanie praw autorskich do twórczych przeróbek projektu”. Projektant musi przy tym pamiętać w tym kontekście o ograniczeniu ustawowym swoich uprawnień, wynikającym z art. 335 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zgodnie z tym przepisem można korzystać z utworu w postaci projektu budowlanego, jego rysunku, planu lub innego ustalenia w celu odbudowy lub remontu obiektu budowlanego. W tym zakresie nie trzeba zatem uzyskiwać zezwoleń projektanta na korzystanie z projektu jego autorstwa, nawet jeśli majątkowe prawa autorskie do danego projektu pozostają w całości przy projektancie, czyli prawa te nie zostały przez projektanta przeniesione na inny podmiot (drugą stronę umowy o prace projektowe).Podsumowując powyższe uwagi należy podkreślić, że:

jeśli w umowie o prace projektowe strony ograniczą się do postanowień w zakresie przekazania i nabycia egzemplarza projektu budowlanego, uznać należy, że inwestor ma prawo wyłącznie do wykorzystania projektu na potrzeby konkretnej inwestycji (budowli), która według tego projektu ma być wykonywana;

jeśli projektant zdecyduje się na rozporządzenie swoim projektem na rzecz inwestora w szerszym zakresie niż przedstawiony w pkt. 1), ma do wyboru dwie opcje, czyli albo udzielenie inwestorowi licencji na skorzystanie z projektu, albo przeniesienie na inwestora majątkowych praw autorskich do projektu, przy czym w obu tych przypadkach należy w umowie o prace projektowe sprecyzować, w jakich obszarach pól eksploatacji (zakresów wykorzystania projektu) projektant rozporządza swoim projektem;

zarówno w przypadku udzielenia licencji, jak i sprzedaży praw autorskich projektant zachowuje osobiste prawa autorskie, w tym prawo do nadzoru autorskiego oraz uprawnienie do zezwalania na wykonywanie praw autorskich do twórczych przeróbek swojego projektu, chyba że w umowie o prace projektowe zawarte zostanie stosowne upoważnienie projektanta dla innych podmiotów.

Rafał Golatradca prawny

ZAMÓW PRENUMERATĘ
Artykuł zamieszczony w „Inżynierze budownictwa”, wrzesień 2007 r.