Tynki renowacyjne

Wykonanie wtórnych izolacji w zawilgoconym i zasolonym obiekcie zapobiega dalszemu zwiększeniu zawilgocenia i zasolenia muru, nie usuwa jednak soli zawartych w murze. Wiadomo także, że tradycyjne tynki cementowe, cementowo-wapienne, wapienne czy gipsowe nie nadają się do stosowania na zawilgoconych i zasolonych murach (fot. 1, 2).

Fot. 1, 2 Tradycyjne tynki położone na ścianie bezskutecznie działających powłok wodochronnych

Tradycyjny tynk wapienny jest materiałem cechującym się silnym podciąganiem kapilarnym, pozwala on na transport rozpuszczonych soli do strefy przypowierzchniowej, gdzie następuje ich krystalizacja i niszczenie struktury tynku. Rozrastające się kryształy soli na skutek swych higroskopijnych właściwości zwiększają zawilgocenie tynku i jednocześnie znacznie zmniejszają zdolności dyfuzyjne, co tylko przyspiesza procesy destrukcji.

Tynki cementowe zachowują się inaczej. Przede wszystkim są one szczelne, likwidują więc na pewien czas wizualne objawy destrukcji, lecz dodatkowo działają jak „komin”, zwiększając w konsekwencji zawilgocenie muru. Dalsza destrukcja, zwłaszcza w połączeniu z ujemnymi temperaturami i przejściami temperatur przez zero, jest tylko kwestią czasu.

Schemat działania tynku renowacyjnego, choć lepiej jest użyć określenia systemu tynków renowacyjnych, pokazany jest na rys. 1. Istotą tego systemu jest specyficzny sposób jego zachowania się. Na skutek swoich właściwości tynk wchłania wilgoć znajdującą się w murze, oddaje ją do otoczenia pod postacią pary wodnej, jednocześnie magazynując w sobie w postaci skrystalizowanej szkodliwe sole, a przesuwając strefę odparowania do wnętrza tynku, nie dopuszcza do powstawania wykwitów na powierzchni. Sole krystalizują w porach tynku renowacyjnego, nie powodując widocznych uszkodzeń. Takie działanie trwa oczywiście do momentu zapełnienia porów przez kryształy soli, przy czym przeciętna trwałość tynku renowacyjnego jest kilkanaście razy dłuższa niż tradycyjnego. Aby wymusić na znajdującej się w murze wilgoci taki sposób zachowania się i jednocześnie pełnić funkcję „podręcznego magazynu soli”, tynk renowacyjny musi charakteryzować się ściśle określonymi parametrami.

Rys. 1 Schematyczny sposób działania tynku renowacyjnego (opis w tekście)

Według instrukcji WTA nr 2-9-04 tynkiem renowacyjnym WTA nazywamy tynk zgodny z EN 998-1(PN-EN 998-1) i spełniający wymogi cytowanej instrukcji WTA. Jest to o tyle istotne, że nie ma tu bezpośrednio sformułowanego wymogu klasyfikacji tynku jako renowacyjnego wg EN 998-1. Wymóg badania tynku na zgodność z PN-EN 998-1 jest w Polsce wymogiem obligatoryjnym (formalnym), natomiast o skuteczności tynku decydują także inne parametry i pozostałe składniki systemu, o których nie wspomina PN-EN 998-1. Norma ta tylko opisuje tynk jako wyrób budowlany z uwagi na jego podstawowe własności i parametry związane z zastosowaniem na wilgotnych i zasolonych murach. Nic nie mówi na temat zastosowania tynków renowacyjnych czy ograniczeniach w ich zastosowaniu, nie wspominając o niezbędnych badaniach na etapie opracowywania technologii prac renowacyjnych (szerzej zagadnienie to omówiono w części dotyczącej diagnostyki – „IB” nr 11/2011 i 12/2011), a przecież sposób działania (zachowania się) tynku renowacyjnego jest zupełnie inny i nieporównywalny z tynkami na spoiwach cementowym i/lub wapiennym (wiążącym zarówno hydraulicznie, jak i powietrznie).

Instrukcja WTA nr 2-9-04 określa parametry najważniejszych tynków wchodzących w skład systemu, tak aby można je było nazwać tynkami renowacyjnymi WTA. Jest to o tyle istotne, że w obowiązującej aktualnie normie PN-EN 998-1 także znajdują się wymagania dotyczące tynku klasyfikowanego jako renowacyjny. Jednak nie wolno w tym przypadku mówić tylko o jednym materiale, lecz o systemie tynków. Wyróżnić można w nim składniki podstawowe:

? obrzutkę,

? tynk podkładowy (magazynujący),

? tynk renowacyjny oraz uzupełniające:
– szpachlę wygładzającą,
– farby do wymalowań.

Poprzednia instrukcja WTA nr 2-2-91 Sanierputzsysteme dotycząca systemu tynków renowacyjnych mówiła o możliwości zastosowania specjalnych preparatów przekształcających sole rozpuszczalne w trudno rozpuszczalne. Aktualna instrukcja WTA nr 2-9-04 nie zaleca stosowania tego typu preparatów (są szkodliwe dla zdrowia i nie można nimi skutecznie zneutralizować azotanów).

 Wymagania stawiane składnikom systemu przez instrukcję WTA nr 2-9-04 Sanierputzsysteme oraz PN-EN 998-1:2010 Wymagania dotyczące zapraw do murów –  Część 1: Zaprawa tynkarska podano w tab. 1.

Tab. 1 Wymagania stawiane poszczególnym składnikom systemu przez instrukcję WTA nr 2-9-04 Sanierputzsysteme oraz PN-EN 998-1:2010 Wymagania dotyczące zapraw do murów – Część 1: Zaprawa tynkarska

Obrzutka półkryjąca (pokrywająca maks. 50% powierzchni)

Obrzutka całopowierzchniowa

Tynk podkładowy

Tynk renowacyjny

Szpachle i wymalowania

Przy renowacji zawilgoconych i zasolonych ścian istotne jest, żeby stosować nie pojedynczy tynk renowacyjny, lecz system tynków renowacyjnych, którego składniki cechują się odpowiednimi parametrami i są ze sobą kompatybilne, czego nie uwzględnia PN-EN 998-1. Zupełnie niezrozumiałe jest pominięcie przez ww. normę wymogu odporności na sole, jest to jeden z najistotniejszych parametrów odróżniających tynk renowacyjny od tynku tradycyjnego. Badania tego parametru zgodnie z wymogami WTA pozwalają na stwierdzenie, że tynk renowacyjny jest ok. 240 razy bardziej odporny na sole od tradycyjnego tynku na bazie spoiw cementowo-wapiennych.

Fot. 3 Odspojenie się tynku renowacyjnego od podłoża na skutek braku obrzutki

Skuteczność tynków renowacyjnych potwierdza certyfikat WTA, deklaracja zgodności z PN-EN 998-1 jest wymogiem formalnoprawnym, aczkolwiek absolutnie nie świadczy o skuteczności takiego tynku. Mając na uwadze jakość i skuteczność prac z zastosowaniem tynków renowacyjnych, należy stosować wyłącznie systemy materiałów posiadające aktualny certyfikat WTA.

Tynk renowacyjny nie jest złotym środkiem na problemy związane z zasoleniem i zawilgoceniem murów, a jego zastosowanie musi być ściśle określone na podstawie badań stanu konkretnego obiektu. Instrukcja WTA nr 2-9-04 powołuje się na instrukcję nr 4-5-99 Beurteilung von Mauerwerk – Mauerwerkdiagnostik.

Z najważniejszych badań należy wymienić:

? określenie przyczyn i wielkości zawilgocenia,

? oznaczenie stopnia obciążenia solami (ilościowa i jakościowa analiza soli),

? określenie stanu technicznego podłoża pod tynki renowacyjne.

Stopień zasolenia muru to określona laboratoryjnie w procentach (w stosunku do masy) ilość szkodliwych soli budowlanych: azotanów, siarczanów i chlorków, pozwalająca na klasyfikację obciążenia szkodliwymi solami i będąca podstawą do zaprojektowania układu i grubości warstw systemu tynków renowacyjnych.

Fot. 4 Dwa podstawowe błędy przy wykonywaniu obrzutki: 1– obrzutka powinna pokrywać maks. 50% powierzchni ściany i musi być wykonana w postaci „szprycu”; 2 – zbyt długa przerwa po wykonaniu obrzutki może skutkować wysoleniami na powierzchni muru

Wyróżnia się trzy stopnie zasolenia przegród. Podział ze względu na ilość szkodliwych soli budowlanych w procentach podano w tab. 2, a odpowiadający im układ warstw systemu tynków renowacyjnych – w tab. 3.

Tab. 2 Stopnie zasolenia wg instrukcji WTA nr 2-9-04

Tab. 3 Układ warstw systemu tynków renowacyjnych w zależności od stopnia zasolenia wg instrukcji WTA nr 2-9-04

Funkcją obrzutki jest zapewnienie odpowiedniej przyczepności do podłoża. Obrzutka może być półkryjąca lub całopowierzchniowa. Zaprawa do wykonywania półkryjącej obrzutki po nałożeniu w formie tzw. szprycu nie może pokrywać więcej niż 50% powierzchni muru. Tak wykonanej warstwie wytyczne WTA nie stawiają żadnych wymagań oprócz grubości, która nie może przekraczać 5 mm. W przypadku obrzutki całopowierzchniowej muszą być spełnione kryteria podane w tab. 1. Teoretycznie możliwe jest nałożenie tynku renowacyjnego na ścianę (zwłaszcza przy jednorodnym, stabilnym i chłonnym podłożu) bez wykonywania obrzutki, jednak w praktyce może to powodować późniejsze problemy z przyczepnością (fot. 3).

Podłoże przygotowanej do aplikacji ściany jest zazwyczaj nierówne, z większymi lub mniejszymi miejscowymi ubytkami. Nałożenie tynku renowacyjnego na nierównym podłożu spowodowałoby duże wahania w jego grubości. Aby tego uniknąć, stosuje się tzw. tynk wyrównawczy, nakładany w osobnym przejściu. Tynk wyrównawczy nie zawsze może pełnić funkcję dodatkowej warstwy magazynującej sole przy dużym stopniu zasolenia (tzw. tynk podkładowy). Instrukcja WTA nr 2-9-04 wprowadziła bowiem rozróżnienie między tynkiem podkładowym stosowanym przy wysokim poziomie zasolenia a tynkiem podkładowym stosowanym w celu wyrównania powierzchni pod system tynków (porównaj tab. 1), traktując jednocześnie tynk wyrównawczy jako składnik systemu. Oznacza to, że aktualna instrukcja WTA nie dopuszcza stosowania tradycyjnego tynku do wyrównywania podłoża, nawet jeżeli doda się do niego różnego rodzaju dodatki porotwórcze. Ponadto tynk podkładowy, stosowany przy wysokim stopniu zasolenia, musi cechować się nieco innymi parametrami niż tynk renowacyjny, który jest warstwą elewacyjną.

Fot. 5 Aparat do mierzenia zawartości porów powietrza w świeżej zaprawie

Fot. 6 Skutek nałożenia tynku renowacyjnego warstwą o grubości 1 cm

Tynków renowacyjnych nie należy stosować miejscowo tylko w miejscu wysoleń, lecz na wydzielonej, najlepiej architektonicznie, strefie, w której znajdują się uszkodzenia ścian (np. na cokołach lub ścianach na wysokość pierwszej kondygnacji, ścianach piwnicznych – rys. 2). Stare, zniszczone i zasolone tynki należy skuć do wysokości ok. 80 cm powyżej najwyższej widocznej linii zasolenia i/lub zawilgocenia. Usunąć luźne i niezwiązane cząstki, zmurszałą zaprawę i fragmenty muru. Wykuć lub wydrapać zaprawę ze spoin na głębokość ok. 2 cm. Powierzchnię oczyścić mechanicznie, gruz usunąć z terenu budowy. Nie dopuszczać do kontaktu skutego, zasolonego gruzu ze zdrowymi elementami budynku. Na przygotowanym podłożu wykonać obrzutkę, a po jej związaniu (zwykle następnego dnia) nakładać tynk renowacyjny (fot. 4). Właściwe tynki renowacyjne muszą być nakładane warstwą o jednakowej grubości, dlatego większe ubytki i nierówności, po związaniu i stwardnieniu obrzutki, należy uzupełnić warstwą tynku wyrównawczego nakładaną w osobnym przejściu. Wierzchnią warstwę tynku podkładowego należy pozostawić szorstką (chropowatą), co zapewnia przyczepność następnych warstw systemu (podobnie należy uszorstnić powierzchnię tynku podkładowego magazynującego sole oraz powierzchnię pierwszej warstwy właściwego tynku renowacyjnego nakładanego w dwóch zabiegach). 

Tynki renowacyjne muszą być przygotowane i nakładane w sposób zalecony przez producenta systemu. Szczególnie istotny jest sposób i czas mieszania. Zapewnia to właściwą objętość porów w gotowej do nałożenia masie (fot. 5). Przy nakładaniu w kilku warstwach (szczególnie ważne przy sumarycznej grubości tynku większej niż 2 cm) kolejną nakładać po wyschnięciu poprzedniej. Szybkość schnięcia przyjmuje się następująco: 1 mm grubości na jeden dzień. Tynków renowacyjnych nie wolno nakładać warstwą cieńszą niż 1 cm w jednym przejściu (fot. 6).

Jeśli to konieczne, powierzchnię należy wygładzać tylko specjalnie do tego przeznaczonymi szpachlami. Wchodzą one także w skład systemu tynków renowacyjnych.

Powłoki malarskie muszą charakteryzować się odpowiednio wysoką paroprzepuszczalnością (stosuje się farby silikatowe, silikonowe, wapienne; niedopuszczalne są wymalowania emulsyjne, olejne, tapety, okładziny ceramiczne). Ponadto powłoki te wyrównują dużą zazwyczaj chłonność powierzchni pozostawionych w wyższych partiach elewacji starych tynków z niską chłonnością nowo położonego tynku renowacyjnego. Istotnym parametrem farb elewacyjnych jest także ich nasiąkliwość powierzchniowa. Nie może ona znacznie przekraczać nasiąkliwości powierzchniowej tynku renowacyjnego.

Fot. 7 Tynk nie powinien stykać się z gruntem, należy pozostawić tam szczelinę

Popełnianym czasami błędem jest traktowanie tynków renowacyjnych jako izolacji wodochronnej. Tynk renowacyjny z samego założenia nie jest materiałem szczelnym, nie zastąpi skutecznie działającej izolacji poziomej i pionowej, nie może być także stosowany w gruncie. Nie powinien nawet stykać się z gruntem. Należy pozostawić tam szczelinę. Jest to wbrew pozorom dość poważny i niedoceniany problem, prowadzący czasami do zniszczeń nałożonych na właściwy tynk renowacyjny gładzi i/lub powłok malarskich (fot. 7).

Innym dość często popełnianym błędem jest zacieranie na gładko powierzchni tynku renowacyjnego, co w konsekwencji prowadzi do koncentracji spoiwa na powierzchni tynku i powstawania rys.

Tynk renowacyjny stosowany w piwnicach lub pomieszczeniach o podwyższonej wilgotności i kiepskiej wentylacji potrafi nie do końca wyschnąć. Skutkiem tego nie nabiera on do końca własności hydrofobowych, konsekwencją jest możliwość powstania na jego powierzchni wykwitów soli i objawów degradacji. Nie świadczy to o nieskuteczności tynku renowacyjnego. Trzeba zapewnić tynkowi możliwość całkowitego wyschnięcia – za maksymalną wilgotność powietrza podczas twardnienia i schnięcia tynku przyjmuje się 65%. Pomieszczenie z tynkami renowacyjnymi musi mieć skuteczną wentylację.

Rys. 2 Optymalny układ izolacji wtórnych i tynków renowacyjnych (schemat)

Konieczna jest także pielęgnacja nałożonego tynku renowacyjnego (podobnie jak każdego innego tradycyjnego tynku mineralnego). Zbyt wysoka temperatura, przesuszenie przez wiatr itp. prowadzi do powstawania na powierzchni mikropęknięć. Szczególnie ostrożnie należy także stosować tynki renowacyjne w sąsiedztwie polichromii lub detali wykończenia wnętrz wykonanych z chłonnych i porowatych materiałów.

Problem mogą sprawiać również instalacje elektryczne, a właściwie sposób mocowania przewodów i obsadzania gniazdek czy przełączników. Najczęściej elektrycy wykorzystują do tego szybkowiążące zaprawy na bazie gipsu. Jest to sytuacja niedopuszczalna. Wszelkie tego typu prace muszą być wykonywane przy użyciu zapraw cementowych.

UWAGA: wykaz literatury zostanie przez autorów zamieszczony w ostatniej części cyklu artykułów poświęconych renowacji obiektów.

mgr inż. Maciej Rokiel

mgr inż. Cezariusz Magott

Polskie Stowarzyszenie Mykologów Budownictwa

Zdjęcia i rysunki: M. Rokiel