Rozdzielnice nn powinny być produkowane przez organizacje gospodarcze dysponujące odpowiednimi kompetencjami.
Próby amatorsko-chałupniczego składania rozdzielnic przez niedoświadczonych instalatorów mogą skutkować kłopotami biznesowymi, administracyjnymi i finansowymi, oby nie tragicznym wypadkiem.
Przepis na rozdzielnicę: „obudowę zamów u producenta różnych konstrukcji blaszanych, a wyposażenie elektryczne zrealizuj własnymi siłami” [1], jest od dawna nieaktualny, a od 1 maja 2004 r. również sprzeczny z prawodawstwem unijnym. Problem nie polega na bardziej czy mniej przemysłowym wytwarzaniu urządzeń, ale na zapewnianiu, udowadnianiu i potwierdzaniu bezpieczeństwa. Sprzęt elektryczny powinien nie tylko funkcjonować zgodnie z oczekiwaniami klienta, ale również, a może przede wszystkim, powinien być bezpieczny.
Fot. 1 Zasada bezpieczeństwa: otwieranie drzwi przez użycie klucza
W latach 80. XX w. Rada Wspólnoty Europejskiej opracowała nową strategię budowy jednolitego rynku, tzw. zasady nowego i globalnego podejścia. Obowiązują one do dziś, zmodyfikowane i uzupełnione już w XXI w. przez tzw. nowe ramy prawne. Wszystkim wyrobom wprowadzanym na unijny rynek stawiają określone wymagania jakościowe. Po to, by swobodny przepływ towarów nie niósł ze sobą zagrożeń, nie zaburzał konkurencyjności i nie wytwarzał atmosfery wrogości wobec produktów zagranicznych. Harmonizacja prawna jest ograniczona do tzw. wymagań zasadniczych, dotyczących szeroko rozumianego bezpieczeństwa (i ewentualnie jakichś innych niezwykle istotnych dla interesu społecznego spraw, np. oszczędności nośników energii w skali globalnej). Producent ma obowiązek odszukać wszystkie unijne akty prawne mające zastosowanie do jego wyrobu, spełnić ich wymagania, a następnie udowodnić oraz potwierdzić spełnienie tych wymagań.
Fot. 2 Zasada bezpieczeństwa: blokada drzwi przez napęd łącznika
Unijne regulacje prawne mają charakter horyzontalny lub wertykalny. Akty horyzontalne: decyzje, rozporządzenia i dyrektywy, tworzą szerokie ramy prawodawcze dotyczące całego rynku. Jednocześnie zawarte w nich ogólne zasady i przepisy odniesienia stanowią bazę dla prawodawstwa wertykalnego, przypisanego do poszczególnych sektorów gospodarki lub wybranych kategorii wyrobów. W żadnym podręczniku nie znajdziemy informacji o tym, które unijne akty prawne dotyczą naszego wyrobu. Doświadczenie zawodowe podpowiada, że producenci rozdzielnic nn powinni się zainteresować aktami horyzontalnymi [2], [3] i [4] oraz dyrektywami wertykalnymi [5], [6] i [7]. W szczególnych przypadkach zasadne może być odwołanie się również do dyrektywy [8].
Fot. 3 Zasada bezpieczeństwa: bloki funkcjonalne umieszczone w przedziałach
Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady [2] wraz z jej aneksem w postaci rozporządzenia Parlamentu i Rady [3] tworzą ogólne ramy prawne regulujące wprowadzanie wyrobów na Europejski Obszar Gospodarczy (EOG). Definiowani są rynkowi aktorzy: producent, upoważniony przedstawiciel, importer i dystrybutor, oraz określane są ich obowiązki. Producentem jest osoba fizyczna lub prawna, która sama wytwarza wyrób (czyli wytwórca) lub zleca jego wytworzenie innej organizacji po to, by później oferować go pod własnym logotypem. Podstawowym obowiązkiem producenta jest przeprowadzenie procedury oceny zgodności według jednego z 16 modułów, jakie ma do dyspozycji. Wyrób z pozytywną oceną zgodności może być wprowadzony do obrotu, czyli udostępniony na rynku po raz pierwszy w celu jego użytkowania lub dalszej redystrybucji, odpłatnie lub nieodpłatnie. Każdy następny akt redystrybucyjny to kolejne udostępnienie na rynku na tych samych ww. zasadach. W procedurach oceny zgodności mogą lub muszą uczestniczyć notyfikowane jednostki oceniające zgodność, niezależne od producenta. Najczęściej są to obce laboratoria badawczo-wzorcujące. Relacje producenta z jednostkami notyfikowanymi i rynkiem EOG pozostają pod nadzorem krajowych organów nadzoru rynku, dysponujących dotkliwymi sankcjami za nieuprawnione wprowadzanie wyrobu do obrotu. W Polsce funkcjonuje kilkanaście organów nadzoru, z Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz Krajową Administracją Skarbową na czele. Poza tym producent odpowiada za wszystkie szkody wyrządzone przez jego wadliwy wyrób, zgodnie z dyrektywą Rady [4] (i kodeksem cywilnym), przy czym jednym z przejawów wadliwości wyrobu jest niezapewnienie bezpieczeństwa.
Fot. 4 Zasada bezpieczeństwa: bloki funkcjonalne na wysuwanych kasetach
Elektryczny sprzęt niskonapięciowy posiada swoją dyrektywę wertykalną [5], nazywaną dyrektywą niskonapięciową LVD i obejmującą również rozdzielnice nn. Dyrektywa ustala procedurę oceny zgodności wg Modułu A. Moduł ten opiera się na wewnętrznej kontroli produkcji wykonywanej przez służby jakościowe producenta, bez obligatoryjnego uczestnictwa obcej jednostki notyfikowanej. Producent powinien:
– sporządzić wymaganą dokumentację techniczną wyrobu;
– przeprowadzić czynności kontrolne wg Modułu A;
– sporządzić deklarację zgodności;
– umieścić na wyrobie oznakowanie zgodności CE;
– zapewnić identyfikowalność wyrobu i jego producenta (tabliczka znamionowa);
– dostarczyć klientowi instrukcję obsługi z informacjami dotyczącymi bezpieczeństwa;
– skutecznie reagować na skargi i sygnały o zagrożeniach generowanych przez wyrób i o jego niezgodnościach z prawodawstwem unijnym;
– podejmować stosowne środki zaradcze ze środkami ograniczającymi włącznie.
Aspekty wymagań jakościowych (tzw. wymagania zasadnicze) wyszczególnione w dyrektywie niskonapięciowej [5] charakteryzują się poziomem ogólności uniemożliwiającym dysponowanie na ich podstawie żadnych konkretnych czynności weryfikacyjnych, że o skuteczności dowodowej nie wspomnę. Producent musi zatem znaleźć wiarygodną specyfikację szczegółowych wymagań technicznych odnoszących się do jego wyrobu, wymagań weryfikowalnych i obdarzonych powszechnym zaufaniem. Taką specyfikacją jest przede wszystkim norma produktowa, zharmonizowana z konkretną dyrektywą. Harmonizacja normy oznacza jej pełną zgodność merytoryczną z zapisami dyrektywy. Co oznacza, że po spełnieniu wymagań normy wolno nam przypuszczać, że spełniliśmy wymagania zasadnicze dyrektywy. Jest to tzw. zasada prawna o domniemaniu zgodności, którą znajdujemy zarówno w decyzji [2], jak i w dyrektywie [5]. Domniemanie (presumpcja) polega na uznaniu istnienia faktu niestwierdzonego na podstawie innych faktów stwierdzonych, pozostających z nim w związku. Problemy zaczynają się wówczas, gdy dla konkretnego wyrobu Unia nie opublikowała dotychczas zharmonizowanej normy produktowej. W przypadku rozdzielnic nn normy zharmonizowane jednak istnieją i są powszechnie wykorzystywane w procedurach oceny zgodności.
Fot. 5 Zasada bezpieczeństwa: nieserwisowane połączenia śrubowe szyn prądowych (kolorowe znakowanie momentów dokręcających)
Od kilku lat dysponujemy nową, wieloarkuszową normą produktową 61439 na rozdzielnice i sterownice nn [9], której wszystkie arkusze są zharmonizowane i posiadają aktualną cechę domniemania zgodności. Doświadczeni producenci rozdzielnic pamiętają do dziś słynny zamęt, kiedy to PKN latem 2011 r. wycofał ze zbioru normę PN-EN 60439- 1:2003, antydatując tę czynność na marzec 2011 r., a jej następczynie, czyli PN-EN 61439-1:2011 oraz PN-EN 61439-2:2011, wprowadził do zbioru dopiero w listopadzie 2011 r., i to po angielsku! Od tamtego wydarzenia minęło już 60 miesięcy, a do dziś w prasie fachowej znaleźć można nieaktualne odniesienia do starej normy 60439. Należy podkreślić, że wieloarkuszowa norma 61439 nie jest nowelizacją swej poprzedniczki wieloarkuszowej normy 60439. Świadczy o tym choćby zmiana numeru. Różnice między normami polegają m.in. na innym podejściu do czynności kontrolnych. Nowa norma grupuje je w dwie procedury, nazwane weryfikacją projektową (design verification) oraz weryfikacją wyrobu (routine verification). Obie procedury w zasadzie musi wykonać producent rozdzielnicy, chyba że w stu procentach powiela kompletną dokumentację techniczno-technologiczną konkretnego urządzenia, otrzymaną od producenta pierwotnego (original-manufacturer). W takim szczególnym przypadku weryfikację projektową wykonuje oczywiście producent pierwotny. Arkusz 1 normy [9] wylicza i szczegółowo omawia zakresy obu weryfikacji, a następne arkusze wnoszą do nich uzupełniające wymagania, wynikające ze specyfiki różnych odmian rozdzielnic. Program weryfikacji projektowej składa się z 12 punktów, podzielonych na dwie grupy. Grupa pierwsza dotyczy konstrukcji. Sprawdzić należy:
– wytrzymałość materiałów (odporność na korozję części metalowych, stabilność termiczną oraz odporność na ciepło i ogień części z tworzyw, odporność na ultrafiolet, przystosowanie konstrukcji do podnoszenia, odporność na udary mechaniczne, trwałość oznakowania) 10.2;
– stopień ochrony obudowy 10.3;
– odstępy izolacyjne powietrzne i drogi upływowe 10.4;
– ochronę przeciwporażeniową i ciągłość obwodów ochronnych 10.5;
– zabudowę aparatów łączeniowych i pomocniczych 10.6;
– wewnętrzne obwody elektryczne i połączenia 10.7;
– listwy zaciskowe dla przewodów zewnętrznych 10.8.
Grupa druga dotyczy walorów eksploatacyjnych rozdzielnicy. Sprawdzić należy:
– właściwości dielektryczne 10.9;
– spodziewany przyrost temperatury 10.10;
– wytrzymałość zwarciową 10.11;
– kompatybilność elektromagnetyczną 10.12;
– działanie mechaniczne 10.13.
Norma [9] przewiduje trzy metody weryfikacyjne: badanie, porównanie i ocenę, a załącznik D do tej normy determinuje dobór metod do poszczególnych sprawdzeń. Weryfikacja projektowa wykonywana jest na kompletnej dokumentacji produkcyjnej rozdzielnicy przed rozpoczęciem wytwarzania urządzenia. Sprawdzenia 10.6, 10.7 i 10.8 zawsze bazują na indywidualnym rozwiązaniu projektowym konkretnej rozdzielnicy. Pozostałe sprawdzenia mogą i powinny się opierać na pakiecie tzw. badań typu, wykonywanych na eksponatach badawczych producenta pierwotnego jeden raz dla całego systemu rozdzielczego.
Fot. 6 Zasada bezpieczeństwa: przestrzenne rozmieszczenie głównych szyn prądowych redukujące przypadkowe zwarcia
Weryfikacja projektowa wymagana przez normę [9] prowadzi producenta ku zgodności z wymaganiami dyrektywy niskonapięciowej LVD [5] oraz dyrektywy kompatybilnościowej EMC [6]. W przypadku rozdzielnic przeznaczonych dla odbiorcy indywidualnego i do obiektów infrastrukturalnych zastosowanie ma również dyrektywa toksyczna RoHS2 [7], ograniczająca użycie substancji niebezpiecznych. Ponieważ rozdzielnice są urządzeniami typu „zestaw”, wymagania dyrektywy [7] są zaspokajane przede wszystkim przez dobór odpowiedniego wyposażenia, co należy udokumentować w ramach procedury weryfikacyjnej. Natomiast jeśli rozdzielnica jest przeznaczona do ścisłej integracji z maszyną, musi również spełniać wymagania norm bezpieczeństwa zharmonizowanych z dyrektywą maszynową [8]. O takich uzależnieniach producent rozdzielnicy powinien być uprzedzony przez projektanta/producenta maszyny.
Drugą procedurą kontrolną jest weryfikacja wyrobu. Jej program składa się z dziewięciu sprawdzeń, podzielonych na dwie grupy. Pierwsza grupa dotycząca konstrukcji zawiera sprawdzenia:
– stopnia ochrony obudowy a1);
– odstępów izolacyjnych powietrznych i dróg upływowych a2);
– ochrony przeciwporażeniowej i ciągłości obwodów ochronnych a3);
– zabudowy wyposażenia a4);
– wewnętrznych obwodów elektrycznych i połączeń (w zakresie technologii ich wykonania) a5);
– wyjściowych listew zaciskowych a6);
– działania mechanicznego a7).
Druga grupa odnosząca się do walorów eksploatacyjnych rozdzielnicy zawiera sprawdzenia:
– właściwości dielektrycznych b1);
– opisów, oznakowania (w tym tabliczek znamionowych), oprzewodowania na zgodność ze schematem oraz ewentualne próby funkcjonalne b2).
Weryfikację wyrobu wykonuje służba kontroli jakości wytwórcy w czasie trwania i po zakończeniu wytwarzania urządzenia.
Pozytywnie zakończone i udokumentowane obie procedury kontrolne uprawniają producenta do oznaczenia rozdzielnicy oznakowaniem CE i wystawienia deklaracji zgodności UE, potwierdzającej spełnienie zasadniczych wymagań dyrektyw.
W artykule zaledwie naszkicowano zakres obowiązków formalnych ciążących na producencie rozdzielnic. Intencją autora nie było zniechęcanie do produkcji rozdzielnic elektroinstalatorów, ale uświadomienie im obowiązków i odpowiedzialności spoczywających na producentach. Produkcja rozdzielnic nie jest licencjonowana, każdy może zostać producentem. Autor apeluje o rozsądek i przestrzeganie unijnych wymagań. A zatem, jeśli jeszcze nie zdobyłeś pełni wiedzy i umiejętności do samodzielnego produkowania rozdzielnic – odpuść sobie, a urządzenia po prostu zamawiaj u doświadczonych producentów. Takie zachowanie leży w interesie całego społeczeństwa.
mgr inż. Andrzej Solski
ASZMIA Kraków
Zdjęcia autora
Bibliografia
1. S. Kampert, H. Boryń, Instalacje elektryczne w osiedlowych budynkach wielorodzinnych, „Inżynier Budownictwa” nr 12/2016.
2. Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady nr 768/2008/WE z dnia 9 lipca 2008 r w sprawie wspólnych ram dotyczących wprowadzania produktów do obrotu.
3. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady [WE] nr 765/2008 z dnia 9 lipca 2008 r. ustanawiające wymagania w zakresie akredytacji i nadzoru rynku odnoszące się do warunków wprowadzania produktów do obrotu.
4. Dyrektywa Rady z dnia 25 lipca 1985 r. w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących odpowiedzialności za produkty wadliwe [85/374/EWG].
5. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/35/UE z dnia 26 lutego 2014 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do udostępniania na rynku sprzętu elektrycznego przewidzianego do stosowania w określonych granicach napięcia.
6. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/30/UE z dnia 26 lutego 2014 r. w sprawie harmonizacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do kompatybilności elektromagnetycznej.
7. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/65/UE z dnia 8 czerwca 2011 r. w sprawie ograniczenia stosowania niektórych niebezpiecznych substancji w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym.
8. Dyrektywa 2006/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r w sprawie maszyn.
9. Norma PN-EN 61439 [wieloarkuszowa] Rozdzielnice i sterownice niskonapięciowe.
