Instalacje elektryczne – projektowanie uniwersalne

W lipcu 2018 r. Rada Ministrów RP przyjęła uchwałę w sprawie ustanowienia programu „Dostępność Plus” [1]. Koordynatorem programu było Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju. W ramach programu przewidziano m.in. działania mające na celu zapewnienie, aby w powstających budynkach użyteczności publicznej i mieszkalnych nie było barier architektonicznych, technicznych i komunikacyjnych oraz likwidację takich w budynkach istniejących. Rok później Sejm uchwalił ustawę o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami [2]. Określono w niej środki temu służące oraz obowiązki w tym zakresie podmiotów publicznych i innych realizujących zadania finansowane z udziałem środków publicznych w zakresie obiektów użyteczności publicznej i budynków mieszkalnych. Charakterystyczne jest to, że obejmuje ona szerszy zakres osób niż zdefiniowano w ustawie dotyczącej osób niepełnosprawnych [3].

Fot. stock.adobe / Robert Kneschke
 

Czytaj też: Standardy dostępności budynków
 

Wśród ok. 200 podmiotów, które przystąpiły do powstałego programu „Partnerstwo na rzecz dostępności”, jest również Polska Izba Inżynierów Budownictwa. Zapewnienie równości w dostępie do otaczającej nas przestrzeni tym wszystkim osobom ze szczególnymi potrzebami powinno być wytyczną do projektowania zarówno nowych, jak i modernizacji istniejących obiektów. Dotyczy to nie tylko wąsko pojętych barier architektonicznych, ale także barier technicznych, w tym tych związanych z instalacjami elektrycznymi w budynkach. Ten artykuł jest pierwszym z cyklu poświęconego temu tematowi.

Uwarunkowania prawne

Podstawowym aktem prawnym jest Konstytucja RP [4], która zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela, w tym równość i zakaz dyskryminacji w życiu społecznym, prawa socjalne i kulturalne. Zobowiązuje władze publiczne do udzielenia osobom niepełnosprawnym pomocy w zabezpieczeniu egzystencji i komunikacji społecznej. Nakłada ponadto na Rzeczpospolitą Polską obowiązek przestrzegania wiążącego ją prawa międzynarodowego, w tym dotyczącego osób niepełnosprawnych. Do praw tych należą przyjęta przez Polskę Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych [5] oraz Komunikat KE „Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności 2010-2020” [6]. W prawie krajowym funkcjonuje wiele ustaw i przepisów wykonawczych, m.in. ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych [3], która stanowi, że rehabilitacja społeczna, mająca na celu umożliwienie osobom niepełnosprawnym uczestnictwa w życiu społecznym, realizowana jest m.in. przez likwidację barier w komunikowaniu się, w tym szczególnie barier architektonicznych.

Wymóg zapewnienia warunków do korzystania z obiektów budowlanych zawarty jest również w ustawie – Prawo budowlane [7], gdzie w art. 5 ust. 1 pkt 4 w ogólnych warunkach budowy i użytkowania wymieniono konieczność zapewnienia niezbędnych warunków do korzystania z obiektów użyteczności publicznej i mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego przez osoby niepełnosprawne, w szczególności poruszające się na wózkach inwalidzkich. Ustawa nie precyzuje, o jakie wymagania i jakich zakresów niepełnosprawności dotyczy zapewnienie dostępności. W rozporządzeniu Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie [8] wydanym na podstawie ustawy – Prawo budowlane, zdefiniowano pojęcia budynków użyteczności publicznej, mieszkalnego wielorodzinnego i zamieszkania zbiorowego oraz zawarto szczególne wymagania w zakresie dostępności, przede wszystkim w zakresie architektury i osób poruszających się na wózkach.

Zapisy dotyczące dostępności zawarto również w innych ustawach i rozporządzeniach. Należy pamiętać, że zapisy w nich zawarte, podobnie jak w Prawie budowlanym i warunkach technicznych, określają jedynie wymagania minimalne.

Ustawa o zapewnianiu dostępności [2] wprowadza zmiany w Prawie budowlanym, mające na celu uwzględnienie w warunkach technicznych potrzeb tych osób.
 

Zobacz też:

• Mieszkania bez barier
• Bariery architektoniczne w przychodniach i szpitalach. Czy jest szansa na lepszą dostępność?
   

Dostępność obiektów. Terminologia

Przyjęta niżej terminologia jest zgodna z definicjami zawartymi w ustawie o dostępności [2], przyjętej przez Polskę Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych [5] oraz w programie „Dostępność Plus” [1].

Osoba ze szczególnymi potrzebami – każda osoba, która ze względu na swoje cechy zewnętrzne lub wewnętrzne albo ze względu na okoliczności, w których się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć na równi z innymi osobami w różnych sferach życia.

Są to nie tylko osoby niepełnosprawne w rozumieniu ustawy [2], ale także osoby starsze oraz inne mające trwale lub czasowo naruszoną sprawność w zakresie poruszania się (np. ludzie słabi, chorujący, rekonwalescenci lub osoby z ciężkim bagażem, z wózkiem dziecięcym lub z dziećmi) czy percepcji (np. niesłyszący, niedowidzący, z trudnościami manualnymi i poznawczymi).

Dostępność – właściwość środowiska (przestrzeni fizycznej, rzeczywistości cyfrowej, systemów informacyjno-komunikacyjnych, produktów, usług), która pozwala osobom o szczególnych potrzebach na korzystanie z niego na zasadzie równości z innymi. Powinna być zapewniona w wyniku uwzględnienia projektowania uniwersalnego (głównie przy nowych inwestycjach) albo zastosowania racjonalnego usprawnienia (usuwanie istniejących barier) co najmniej w zakresie określonym przez minimalne wymagania.

Racjonalne usprawnienie – konieczne odpowiednie modyfikacje i adaptacje, nienakładające nieproporcjonalnego lub nadmiernego obciążenia, rozpatrywane osobno dla każdego konkretnego przypadku. Powinno być zastosowane w celu zapewnienia dostępności zawsze wtedy, gdy zastosowanie projektowania uniwersalnego nie jest możliwe. Stosowane mogą być wówczas technologie i urządzenia kompensacyjne (wspomagające, asystujące) przeznaczone dla osób ze szczególnymi potrzebami, których celem jest kompensacja ich cech niepełnosprawności w konfrontacji z barierami (również architektonicznymi).

Przyjęte rozwiązania nie mogą stygmatyzować osób, którym służą.

Bariera architektoniczna – elementy i zespoły elementów funkcjonalnych, elementy budowlane wbudowane w obiekty oraz urządzenia techniczne związane z obiektami, ich otoczeniem i zagospodarowaniem przestrzeni, które ze względu na swoją formę, wielkość bądź sposób użytkowania uniemożliwiają lub utrudniają osobom ze szczególnymi potrzebami udział w różnych sferach życia na zasadzie równości z innymi osobami.

Powszechnie za bariery architektoniczne uważa się tylko elementy architektury lub konstrukcji wbudowane w obiekt. W rzeczywistości są nimi również urządzenia techniczne, w tym np. elementy instalacji elektrycznych.

Projektowanie uniwersalne. Standardy w zakresie instalacji elektrycznych

W naszym kraju jest niewiele przepisów określających wymagania dotyczące wyposażenia i rozmieszczenia instalacji elektrycznych w budynkach mieszkalnych, a jeśli już są to bardzo ogólne. Przykładem może być zawarty w warunkach technicznych [8] w § 189 zapis:

1. Pomieszczenia w mieszkaniu należy wyposażyć w wypusty oświetleniowe oraz w niezbędną liczbę odpowiednio rozmieszczonych gniazd wtyczkowych.
2. Instalacja oświetleniowa w pokojach powinna umożliwiać załączanie źródeł światła za pomocą łączników wieloobwodowych.

Więcej bardziej szczegółowych zaleceń zawiera w norma SEP [9], a właściwie załączone do niej wytyczne, opracowane po części na podstawie normy niemieckiej [10].

W tej sytuacji tym bardziej trudno się dziwić, że standardów dotyczących dostępności w zakresie instalacji elektrycznych w naszej literaturze prawie nie ma. Wyjątek stanowią w warunki techniczne [8], gdzie jedynie w § 192a zapisano: Mieszkania w budynku mieszkalnym wielorodzinnym należy wyposażyć (…) w odpowiednią sygnalizację alarmowo-przyzywową dostosowaną do potrzeb osób niepełnosprawnych. Należy przy tym zauważyć, że jest to przepis martwy, ze względu na ogólnikowość (w rozporządzeniu, podobnie jak w ustawie, nie sprecyzowano, jaka sygnalizacja jest odpowiednia do konkretnej niepełnosprawności) oraz brak informacji, kogo osoba niepełnosprawna ma alarmować i skąd przyzywać. Ponadto przepis sformułowano w formie nakazu wykonania tej instalacji we wszystkich mieszkaniach, bez względu na to, czy zamieszkiwać w nich będą osoby niepełnosprawne czy też nie.

Innym przykładem może być, zamieszczony na stronie internetowej „Budowlane ABC” prowadzonej przez Ministerstwo Rozwoju, poradnik „Standardy projektowania budynków dla osób z niepełnosprawnościami” [11]. Fragment dotyczący instalacji elektrycznych zatytułowano: „Gniazda, kontakty i inne mechanizmy kontrolne”. Zawiera on siedem punktów oraz rysunek (we wcześniejszym wydaniu drukowanym zajmował pół strony formatu B5). Trudno traktować to źródło jako wiarygodne (chociażby ze względu na określenie zawarte w tytule) i wyczerpujące.

Z kolei norma ISO [12], która zawiera zapisy dotyczące m.in. lokalizacji osprzętu elektrycznego, zastrzega jednak ich weryfikację indywidualnie dla każdego kraju. Polskiej wersji nie ma (norma nie posiada statusu PN).
 

Zobacz też: Likwidacja barier architektonicznych – program pożyczek

Projektowanie uniwersalne – instalacje elektryczne. Wymagania minimalne

W ustawie o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami [2] w art. 6 określono wymagania minimalne.

Obejmują one m.in. w zakresie dostępności architektonicznej:

• zapewnienie wolnych od barier poziomych i pionowych przestrzeni komunikacyjnych budynków;
• instalację urządzeń lub zastosowanie środków technicznych i rozwiązań architektonicznych w budynku, które umożliwiają dostęp do wszystkich pomieszczeń, z wyłączeniem pomieszczeń technicznych;
• zapewnienie osobom ze szczególnymi potrzebami możliwości ewakuacji lub ich uratowania w inny sposób

oraz – w zakresie dostępności informacyjno-komunikacyjnej – instalację urządzeń lub innych środków technicznych do obsługi osób słabosłyszących, w szczególności pętli indukcyjnych, systemów FM lub urządzeń opartych na innych technologiach, których celem jest wspomaganie słyszenia,

Koncepcja projektowania uniwersalnego

Koncepcja projektowania uniwersalnego [5], [13] przewiduje, że podstawowe działania i rozwiązania będą z założenia odpowiadały potrzebom wszystkich użytkowników, opiera się ona zatem na zasadzie równości w większym stopniu niż koncepcja ogólnej dostępności dla osób z obniżoną sprawnością, realizowaną za pomocą rozwiązań specjalistycznych.

Sformułowanie „bez potrzeby adaptacji bądź specjalistycznych rozwiązań” nie wyklucza uwzględnienia użycia osobistych urządzeń wspomagających, takich jak wózki, aparaty słuchowe itp., natomiast należy unikać stosowania rozwiązań wykorzystywanych tylko przez osoby ze szczególnymi potrzebami, np. platformy lub krzesełka schodowe.

Zdefiniowano siedem zasad projektowania uniwersalnego:

• równość wykorzystania,
• elastyczność użytkowania,
• prosta i intuicyjna obsługa,
• czytelna informacja,
• tolerancja dla błędów,
• niewielki wysiłek,
• wymiary i przestrzeń umożliwiające dostęp i użycie.

Opis i przykłady pokazano w tabeli. Projektowanie uniwersalne definiowane jest jako projektowanie produktów oraz otoczenia. Zasady projektowania uniwersalnego dotyczą nie tylko samych instalacji elektrycznych, ale także urządzeń czy aparatów stosowanych w tych instalacjach. Projektując, należy dążyć do tego, aby przyjęte rozwiązania były uniwersalne, czyli pozwalały na korzystanie przez wszystkich użytkowników, w tym także osoby o szczególnych potrzebach.

Tab. Zasady projektowania uniwersalnego w instalacjach elektrycznych

Tylko w przypadkach kiedy nie jest to możliwe, ze względu np. na zbyt duże obciążenia, głównie w istniejących budynkach, należy stosować rozwiązania dedykowane, pamiętając przy tym, aby nie stygmatyzowały one tych, dla których są przeznaczone.

Projektowanie uniwersalne. Podsumowanie

Osoby o szczególnych potrzebach to nie tylko osoby niepełnosprawne, ale także osoby starsze oraz inne mające trwale lub czasowo naruszoną sprawność w zakresie poruszania się czy percepcji. Projektując, stosujmy rozwiązania uniwersalne, tak aby osoby te mogły uczestniczyć na równi z innymi w różnych sferach życia. Pamiętajmy o tym, że przeszkodę w dostępności mogą stanowić także elementy instalacji elektrycznych będące jako urządzenia techniczne barierą architektoniczną, oraz o tym, że w przepisach zawarte są jedynie wymagania minimalne.

Bibliografia

1. Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju, Program rządowy „Dostępność Plus 2018-2025”, Warszawa, lipiec 2018.
2. Ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz.U. z 2019 r. poz. 1696).
3. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2018 r. poz. 511 z późn. zm.).
4. Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. poz. 483 z późn. zm.).
5. Rezolucja ONZ A/RES/61/106 z dnia 13 grudnia 2006 r., „Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych” (Dz.U. z 2012 r. poz. 1169).
6. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów KOM(2010) 636 wersja ostateczna z dnia 15 listopada 2010 r., europejska strategia w sprawie niepełnosprawności 2010-2020, Odnowione zobowiązanie do budowania Europy bez barier.
7. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 ze zm.).
8. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. z 2002 r. Nr 75, poz. 690 ze zm.).
9. SEP N SEP-E-002:2003 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Instalacje elektryczne w obiektach mieszkalnych. Podstawy planowania wraz z wytycznymi i komentarzem.
10. DIN 18015 Elektrische Anlagen in Wohngebauden. Teil 1-5, Beuth Verlag, Berlin.
11. Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju, Standardy projektowania budynków dla osób z niepełnosprawnościami, 2019, https://budowlaneabc.gov.pl/ standardy-projektowania-budynkow-dla-osob-niepelnosprawnych/ (dostęp 14.06.2019)
12. ISO 2152:2011 Building construction – Accessibility and usability of the built environment.
13. The Principles of Universal Design, Center for Universal Design at North Carolina State University, https:// projects.ncsu.edu/ncsu/design/cud/about_ud/udprinciplestext.htm (dostęp 14.06.2019)

Łukasz Gorgolewski
HELIOS Łukasz Gorgolewski1
Projektowanie Instalacji Elektrycznych Poznań