Oddzielenia przeciwpożarowe w budynkach mieszkalnych w zabudowie bliźniaczej i szeregowej

Autor artykułu nie rości sobie prawa do ostatecznej interpretacji zapisów aktów prawnych. Poniższy tekst jest próbą przedstawienia i rozwiązania problemu, dosyć istotnego w zakresie budownictwa mieszkaniowego, i może stać się przyczynkiem do dyskusji tematów poruszonych w artykule. Jednocześnie jest próbą odpowiedzi na list jednego z czytelników.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie [2], budynek i urządzenia z nim związane należy zaprojektować oraz wykonać w taki sposób, aby zapewnić w razie pożaru ograniczenie rozprzestrzeniania się pożaru na sąsiednie budynki. Jest to bardzo istotne, ponieważ brak takich rozwiązań niejednokrotnie był, jest i będzie tragiczny w skutkach. Podział budynków na strefy pożarowe oraz odpowiednia szerokość pasa wolnego terenu między budynkami zapobiega przerzutowi ognia między strefami i budynkami w przypadku powstania pożaru oraz może ułatwić prowadzenie działań ratowniczych jednostkom straży pożarnej. Istotną funkcję w tym zakresie pełnią prawidłowo wykonane oddzielenia przeciwpożarowe.

© Nightman1965 – Fotolia.com

Czy budynki mieszkalne jednorodzinne w zabudowie szeregowej muszą posiadać oddzielenia przeciwpożarowe?

Odpowiedź jednoznaczna na takie pytanie nie jest łatwa. Przyczyną są zawiłości i niejednoznaczności obowiązujących w tym zakresie przepisów. Przede wszystkim brakuje definicji takich pojęć, jak budynek jednorodzinny w zabudowie szeregowej, oraz istnieją problemy z interpretacją definicji budynku jednorodzinnego.

Artykuł 3 pkt 2a ustawy – Prawo budowlane (Pb) [1] wskazuje, że przez jednorodzinny budynek mieszkalny należy rozumieć budynek wolno stojący albo budynek w zabudowie bliźniaczej, szeregowej lub grupowej, służący zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych, stanowiący konstrukcyjnie samodzielną całość, w którym się dopuszcza wydzielenie nie więcej niż dwóch lokali mieszkalnych albo jednego lokalu mieszkalnego i lokalu użytkowego o powierzchni całkowitej nieprzekraczającej 30% powierzchni całkowitej budynku. Popularna w urzędach jest interpretacja art. 3 pkt 2a ustawy – Prawo budowlane [1], według której budynki, aby zgodnie z definicją stanowiły „konstrukcyjnie samodzielną całość”, muszą posiadać własne, odrębne ściany oraz fundamenty.

W przypadku budowy jednorodzinnego budynku mieszkalnego w zabudowie szeregowej w miejscu łączenia segmentów wymagane są dwie równoległe ściany prowadzone w pionie od fundamentu do przekrycia dachu, przedzielone dylatacją, dzięki czemu każda część budynku posiada możliwość funkcjonowania samodzielnego. Natomiast zbudowanie wspólnych ścian konstrukcyjnych między poszczególnymi segmentami budynków powoduje, że takie segmenty nie będą stanowiły budynków jednorodzinnych w zabudowie szeregowej w rozumieniu art. 3 pkt 2a Pb, lecz będą jednym budynkiem mieszkalnym wielorodzinnym. W konsekwencji zatem każdy budynek mieszkalny, w którym wydzielono więcej niż dwa lokale mieszkalne, powinien być kwalifikowany w rozumieniu Pb jako budynek mieszkalny wielorodzinny, gdyż przepisy nie znają de facto kategorii pośredniej. Jedynie budynek mieszkalny w zabudowie bliźniaczej może być budynkiem mieszkalnym jednorodzinnym, ponieważ zawiera dwa lokale mieszkalne i stanowi konstrukcyjnie samodzielną całość. Żaden budynek mieszkalny w zabudowie szeregowej (czyli posiadający więcej niż dwa lokale mieszkalne) takim budynkiem mieszkalnym jednorodzinnym już nie będzie.

Ściana oddzielenia przeciwpożarowa czy ściana oddzielająca?

W rozporządzeniu [2] występują trzy paragrafy stwarzające problemy interpretacyjne:

1. Zgodnie § 217 ust. 2 klasa odporności ogniowej ściany oddzielającej segmenty jednorodzinnych budynków ZL IV bliźniaczych, szeregowych lub atrialnych powinna wynosić co najmniej REI 60.

2. Zgodnie § 213 do obiektów zwolnionych z wymagań z zakresu klasy odporności pożarowej należą m.in.: budynki do trzech kondygnacji nadziemnych mieszkalne, jednorodzinne, zagrodowe oraz rekreacji indywidualnej, a także o kubaturze brutto do 1000 m3 przeznaczone do wykonywania zawodu lub działalności usługowej i handlowej, także z częścią mieszkalną.

3. Zgodnie § 232 ust. 5 klasa odporności ogniowej elementów oddzielenia przeciwpożarowego oraz zamknięć znajdujących się w nich otworów w budynkach, o których mowa w § 213, powinna być nie mniejsza od określonej w ust. 4 dla budynków o klasie odporności pożarowej D i E, czyli REI 60 dla elementów oddzielenia przeciwpożarowego oraz EI 30 dla zamknięć znajdujących się w nich otworów.

Spróbujmy wyjaśnić powyższe zapisy.

Klasa odporności pożarowej budynku jest podstawowym parametrem charakteryzującym poziom bezpieczeństwa pożarowego budynków. Wykonanie budynku w odpowiedniej klasie odporności pożarowej zgodnie z § 212 [2] powinno zagwarantować jego trwałość w przypadku wystąpienia pożaru. Wymagania dotyczące klasy odporności pożarowej dotyczą wszystkich budynków, z wyjątkiem grupy budynków wymienionych w § 213 [2]. Do grupy obiektów zwolnionych z wymagań z zakresu klasy odporności pożarowej należą m.in.: budynki do trzech kondygnacji nadziemnych mieszkalne, jednorodzinne. Zwolnienie to powoduje, że elementy tych budynków nie muszą spełniać również wymagań dotyczących klasy odporności ogniowej określonych w § 216 [2], dzięki czemu budowa takich obiektów jest tańsza. Budynki mieszkalne jednorodzinne i wielorodzinne muszą jednak spełniać wymagania dotyczące wielkości stref pożarowych określone w § 227 [2]. Ponieważ jednak dla budynku niskiego (do 4 kondygnacji nadziemnych włącznie) mieszkalnego dopuszczalna powierzchnia strefy pożarowej wynosi aż 8000 m², to przy standardowych powierzchniach lokali mieszkalnych (40-80 m2) i budynków mieszkalnych jednorodzinnych (120-200 m²) pozwala na „upakowanie” na tej powierzchni 100-200 lokali mieszkalnych i 40-60 budynków mieszkalnych jednorodzinnych, np. w zabudowie szeregowej. Taka liczba poszczególnych lokali czy budynków mieszkalnych w ramach jednej strefy pożarowej jest jednak niebezpieczna, ponieważ w przypadku powstania pożaru mógłby się on swobodnie rozprzestrzeniać.

Aby ograniczyć taką możliwość w budynkach mieszkalnych jednorodzinnych w zabudowie szeregowej, wprowadzono zapis, że zgodnie § 217 ust. 2 [2] klasa odporności ogniowej ściany oddzielającej segmenty jednorodzinnych budynków ZL IV, szeregowych, powinna wynosić co najmniej REI 60. Taka ściana prawidłowo wykonana, rozgraniczająca poszczególne segmenty, powinna w większości przypadków ograniczyć możliwości przeniesienia się pożaru między budynkami.

Pozornie sprzeczny z powyższymi ustaleniami jest zapis w § 272 ust. 3 [2], że budynek (również mieszkalny jednorodzinny) usytuowany bezpośrednio przy granicy działki powinien mieć od strony sąsiedniej działki ścianę oddzielenia przeciwpożarowego o klasie odporności ogniowej określonej w § 232 ust. 4 i 5 [2].

Jednak aby ustalić, jaką klasę odporności ogniowej powinna posiadać ta ściana, należy przywołać § 232 ust. 4 i 5 [2], który wartość klasy odporności ogniowej ściany oddzielenia przeciwpożarowego uzależnia od wymaganej dla danych obiektów klasy odporności pożarowej określonej zgodnie z § 212 [2]. I tu pojawia się problem, ponieważ nie sposób ustalić tej wartości, gdyż budynki mieszkalne jednorodzinne do trzech kondygnacji zgodnie z § 213 [2] są zwolnione z tych wymagań. Dlatego w przypadku budynków mieszkalnych jednorodzinnych w zabudowie bliźniaczej i szeregowej nie zachodzi konieczność ustalenia klasy odporności pożarowej budynku i zastosowania ściany oddzielenia przeciwpożarowego ani ze względu na wielkość dopuszczalnej strefy pożarowej, ani ze względu na usytuowania budynków względem siebie.

Konieczne jest jednak zgodnie § 217 ust. 2 [2] zastosowanie między segmentami jednorodzinnych budynków ZL IV bliźniaczych, szeregowych lub atrialnych ściany oddzielającej o klasie odporności ogniowej co najmniej REI 60. Ma to być ściana oddzielająca, a nie ściana oddzielenia przeciwpożarowego. Taka ściana nie musi spełniać rygorystycznych wymagań dla ścian oddzielenia przeciwpożarowego określonych w § 232 i 235 [2], takich jak:

– wykonanie z materiałów niepalnych, o wymaganej klasie odporności ogniowej (§ 232 ust. 1);

– obudowanie otworów przedsionkami przeciwpożarowymi lub zamykanie ich za pomocą drzwi przeciwpożarowych bądź innego zamknięcia przeciwpożarowego o wymaganej klasie odporności ogniowej (§ 232 ust. 1);

– ograniczenia powierzchni otworów zamykanych drzwiami w ścianie do 15% jej powierzchni (§ 232 ust. 2);

– ograniczenia powierzchni otworów wypełnionych materiałem przepuszczającym światło w ścianie do 10% jej powierzchni (§ 232 ust. 6);

– posadowienie na własnym fundamencie lub na stropie, opartym na konstrukcji nośnej o klasie odporności ogniowej nie niższej od odporności ogniowej tej ściany (§ 235 ust. 1);

– wysunięcie ściany na co najmniej 0,3 m poza lico ściany zewnętrznej budynku lub zastosowanie na całej wysokości ściany zewnętrznej pionowego pasa z materiału niepalnego o szerokości co najmniej 2 m i klasie odporności ogniowej EI 60 (§ 235 ust. 2);

– wyprowadzenie ściany w budynku z przekryciem dachu rozprzestrzeniającym ogień ponad pokrycie dachu na wysokość co najmniej 0,3 m lub zastosowanie wzdłuż ściany pasa z materiału niepalnego o szerokości co najmniej 1 m i klasie odporności ogniowej EI 60 bezpośrednio pod pokryciem (§ 235 ust. 3).

Wszystkie wymienione wymagania odnoszą się do ściany oddzielenia przeciwpożarowego, a ponieważ wcześniej stwierdziliśmy, że ściana oddzielająca segmenty jednorodzinnych budynków ZL IV w zabudowie szeregowej nie jest ścianą oddzielenia przeciwpożarowego, wymagania określone w § 232 i 235 [2] de facto jej nie dotyczą. W kontekście przytoczonych argumentów sprawa oddzielenia od siebie segmentów budynków mieszkalnych w zabudowie szeregowej wydaje się klarowna. Jednak tylko pozornie, ponieważ problematyczny jest zapis § 232 ust. 5 [2] mówiący, że klasa odporności ogniowej elementów oddzielenia przeciwpożarowego oraz zamknięć znajdujących się w nich otworów w budynkach, o których mowa w § 213 [2], powinna być nie mniejsza od określonej w ust. 4 dla budynków o klasie odporności pożarowej D i E, czyli REI 60 dla elementów oddzielenia przeciwpożarowego oraz EI 30 zamknięć znajdujących się w nich otworów. Dlatego należy postawić pytanie, czy między segmentami budynków mieszkalnych w zabudowie szeregowej powinna się znajdować ściana oddzielająca zgodnie z § 217 ust. 2 [2] czy ściana oddzielenia przeciwpożarowego zgodnie § 232 ust. 5 [2]. W obydwu przypadkach klasa odporności ogniowej takiej ściany jest identyczna i wynosi REI 60, ale w przypadku pierwszym taka ściana nie musi spełniać wymagań § 232 i 235 [2], a w drugim przypadku tak. Wydaje się, że bardziej logiczne jest przyjęcie pierwszego wariantu, czyli ściana oddzielająca, jednak interpretacja urzędów może być różna. W przypadku budynków jednorodzinnych w zabudowie bliźniaczej problem ten nie będzie występował, ponieważ taki budynek zgodnie z art. 3 pkt 2a [1] będzie jednorodzinnym budynkiem mieszkalnym, służącym zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych, stanowiącym konstrukcyjnie samodzielną całość, w którym dopuszczono możliwość wydzielenia dwóch lokali mieszkalnych. W takim przypadku ściana rozdzielająca segmenty stanowiące dwa lokale mieszkalne musi spełniać wymagania § 217 ust. 2 [2], a nie musi spełniać wymagań § 232 ust. 5 [2].

Wracając do tematu budynków mieszkalnych w zabudowie szeregowej, jeżeli przyjęlibyśmy pierwszy wariant, czyli ścianę oddzielającą spełniającą wymagania § 217 ust. 2 [2], należy rozważyć, czy takie rozwiązanie w skuteczny sposób zapobiegnie możliwości rozprzestrzeniania się pożaru.

Opierając się na zasadach wiedzy technicznej, należy się zastanowić, z jakimi pożarami możemy mieć do czynienia w przypadku budynków mieszkalnych jednorodzinnych i czy takie pożary ograniczą się do jednego segmentu w zabudowie np. szeregowej. W przypadku budynków mieszkalnych jednorodzinnych przepisy nie regulują wymagań w zakresie zastosowanych elementów wykończenia oraz wyposażenia wnętrz. Zgodnie z dostępnymi danymi literaturowymi maksymalna szacowana gęstość obciążenia ogniowego w takich obiektach nie powinna przekroczyć 1000 MJ/m². Zgodnie z normą dotyczącą gęstości obciążenia ogniowego [4] odpowiada to 60 minutom względnego czasu rozwoju pożaru, co z kolei odpowiada zgodnie ze standardową krzywą rozwoju pożaru temperaturze około 860^oC. W takim przypadku ściana REI 60 oddzielająca poszczególne segmenty powinna spełnić swoje zadanie, tzn. jest w stanie zatrzymać rozprzestrzenianie się pożaru w ramach jednego segmentu budynku mieszkalnego.

Uzyskanie ściany o odporności ogniowej REI 60 zgodnie z instrukcją ITB 409/2005 [5] wymaga np. wykonania ściany murowanej na zaprawie zwykłej, jednowarstwowej z elementów ceramicznych lub bloczków z autoklawizowanego betonu komórkowego o grubości 100 mm lub bloczków betonowych i silikatowych o grubości 150 mm. Problematyczne są jednak zawsze warunki brzegowe, np. połączenie ze ścianą zewnętrzną oraz dachem, szczególnie jeżeli do ich wykonania zostały użyte elementy słabo rozprzestrzeniające ogień.

Należy w takich przypadkach rozważyć, czy pomimo braku formalnego wymogu nie zastosować rozwiązania zawartego w § 235 ust. 3 [2], że w budynku z przekryciem dachu, rozprzestrzeniającym ogień, ścianę oddzielającą segmenty należy wyprowadzić ponad pokrycie dachu na wysokość co najmniej 0,3 m lub zastosować wzdłuż ściany pas z materiału niepalnego o szerokości co najmniej 1 m i klasie odporności ogniowej EI 60, bezpośrednio pod pokryciem, a przekrycie na tej szerokości powinno być nierozprzestrzeniające ognia. Również warte uwagi byłoby twórcze zastosowanie rozwiązania zawartego w § 235 ust. 2 [2], że ścianę oddzielenia przeciwpożarowego należy wysunąć na co najmniej 0,3 m poza lico ściany zewnętrznej budynku lub na całej wysokości ściany zewnętrznej zastosować pionowy pas z materiału niepalnego o szerokości co najmniej 2 m i klasie odporności ogniowej EI 60, szczególnie w przypadku gdy ściana zewnętrzna została ocieplona metodą lekką mokrą z zastosowaniem styropianu sklasyfikowanego jako samogasnący.

Brak takich rozwiązań może się przyczynić do przeniesienia pożaru po elewacji zewnętrznej lub poprzez palne przekrycie dachu na sąsiednie segmenty budynków jednorodzinnych szczególnie w zabudowie szeregowej. Aby temu zapobiec, sensowne jest zastosowanie na granicy segmentów ocieplenia z użyciem np. wełny mineralnej w pasie o szerokości co najmniej 2 m. Oczywiście takie rozwiązanie oparte byłoby na zasadach wiedzy technicznej, a nie wymogów prawa.

Jeżeli przyjęlibyśmy drugi wariant, czyli ścianę oddzielenia przeciwpożarowego spełniającą wymagania § 232 i 235 [2], to takie rozwiązanie na pewno zapobiegnie możliwości rozprzestrzeniania się pożaru, będzie jednak bardziej kosztowne.

Rys. Zabudowa szeregowa

Jak wydzielić lokale mieszkalne w zabudowie szeregowej?

Ponieważ zgodnie z § 210 [2] części budynku oddzielone od siebie w pionie – od fundamentu aż do przekrycia dachu – mogą być traktowane jako oddzielne budynki, to jeśli w budynku wydzielono więcej niż dwa lokale mieszkalne w ramach jednej „szeregówki”, z formalnego punktu widzenia uznać należy, że zabudowa taka może stanowić:

1) zabudowę wielorodzinną w rozumieniu przepisów Prawa budowlanego;

2) szereg budynków jednorodzinnych, oddzielonych od siebie w pionie ścianami oddzieleń przeciwpożarowych;

3) szereg budynków jednorodzinnych w zabudowie bliźniaczej, oddzielonych od siebie w pionie ścianami oddzieleń przeciwpożarowych.

Określone wymagania muszą spełniać w takich przypadkach ściany rozdzielające poszczególne mieszkania wymienionych budynków.

Zabudowa wielorodzinna w rozumieniu przepisów Prawa budowlanego W pierwszym z wymienionych przypadków budynki są w taki sposób ze sobą powiązane i usytuowane, że wspólnie stanowią budynek wielorodzinny, co powoduje konieczność określenia dla takiego obiektu wymagań w zakresie: klasy odporności pożarowej, klasy odporności ogniowej, podziału na strefy, ustalenia bezpiecznych pod względem pożarowym odległości między budynkami, wymagań ewakuacyjnych. Spróbujmy określić te wymagania w zakresie podstawowym dla budynku mieszkalnego wielorodzinnego niskiego.

Budynek mieszkalny wielorodzinny niski, zaliczony zgodnie z § 209 ust. 2 [2] do kategorii zagrożenia ludzi ZL IV (budynki mieszkalne), powinien być wykonany zgodnie z § 212 ust. 2 [2], w klasie odporności pożarowej D, a elementy budynku powinny spełniać wymagania zawarte § 216 ust. 1 [2] (tab.). Zgodnie z tabelą główna konstrukcja nośna musi posiadać klasę odporności ogniowej R30, stropy – REI 30, a ściany zewnętrzne – EI 30. Ściany wewnętrzne oraz konstrukcja i przekrycie dachu mogą być bezklasowe. Jednak zgodnie § 217 ust. 1 [2] w budynkach niskich ZL IV klasa odporności ogniowej przegród wewnętrznych oddzielających mieszkania lub samodzielne pomieszczenia mieszkalne od dróg komunikacji ogólnej oraz od innych mieszkań i samodzielnych pomieszczeń mieszkalnych powinna wynosić dla ścian w budynku co najmniej EI 30. Ściana taka może stanowić ścianę oddzielającą segmenty, stanowiące poszczególne mieszkania w przypadku zabudowy szeregowej, i nie musi spełniać żadnych dodatkowych wymagań.

Wartość ta jest niższa niż w przypadku ściany oddzielającej segmenty budynków jednorodzinnych w zabudowie szeregowej określonej zgodnie § 217 ust. 2 [2] i wynoszącej EI 60, co może prowadzić do wniosku, że pod względem wydzielenia lokali mieszkalnych w budynkach wielorodzinnych obowiązują niższe wymagania niż w przypadku tego samego wymogu w budynkach jednorodzinnych w zabudowie bliźniaczej czy szeregowej. Reasumując, w takim budynku ściana rozdzielająca mieszkania od innych mieszkań powinna mieć klasę odporności ogniowej EI 30 i nie musi spełniać żadnych dodatkowych wymagań. Szereg budynków jednorodzinnych oddzielonych od siebie ścianami oddzieleń przeciwpożarowych W przypadku szeregu budynków jednorodzinnych oddzielonych od siebie ścianami oddzieleń przeciwpożarowych są to po prostu oddzielne budynki jednorodzinne, zwolnione z wymagań określania klasy odporności pożarowej i ogniowej zgodnie z § 213 [2]. Ponieważ takie budynki muszą stanowić „konstrukcyjnie samodzielną całość” i zlokalizowane są na granicy działki, to konieczne jest wykonanie między nimi dwóch niezależnych ścian stanowiących oddzielenia przeciwpożarowe w klasie REI 60 spełniających wszystkie wymagania z § 232 i 235 [2].

Szereg budynków jednorodzinnych w zabudowie bliźniaczej oddzielonych od siebie ścianami oddzieleń przeciwpożarowych

W przypadku szeregu budynków jednorodzinnych bliźniaczych, oddzielonych od siebie ścianami oddzieleń przeciwpożarowych, są to po prostu budynki jednorodzinne bliźniacze zwolnione z wymagań określania klasy odporności pożarowej i ogniowej zgodnie z § 213 [2]. Ponieważ takie budynki muszą stanowić „konstrukcyjnie samodzielną całość” i zlokalizowane są na granicy działki, to konieczne jest wykonanie między nimi dwóch niezależnych ścian stanowiących oddzielenia przeciwpożarowe w klasie REI 60 spełniających wszystkie wymagania z § 232 i 235 [2].

Ściany te jednak będą występowały rzadziej, ponieważ w ramach segmentu stanowiącego budynek bliźniaczy wystarczy zgodnie § 217 ust. 1 [2] pojedyncza ściana oddzielająca w klasie REI 60 niespełniająca wymagań z § 232 i 235 [2].

Omówione trzy warianty przedstawiono na rysunku.

Oczywiście wybór wariantu rozwiązania zastosowanego w praktyce zależy od inwestora.

Przedstawione warianty mają jednak wydźwięk humorystyczny i trochę absurdalny, jeżeli zauważymy, że we wszystkich trzech przypadkach mamy do czynienia z identyczną sytuacją wyjściową. Wszystkie te obiekty mają takich samych użytkowników, takie samo prawdopodobieństwo wystąpienia pożaru, a wymagane zabezpieczenia w postaci wydzieleń tak się różnią.

Mając taki wybór, racjonalny inwestor, przystępując do wybudowania osiedla domów jednorodzinnych w zabudowie szeregowej, powinien potraktować je jako budynek wielorodzinny, a ściany rozdzielające poszczególne segmenty potraktować jako wydzielenia lokali mieszkalnych w budynku wielorodzinnym. Dzięki takiemu rozwiązaniu zyska większą powierzchnię użytkową (ściany rozdzielające o mniejszej grubości), niższe koszty budowy. Jest to również zgodne z zasadą oszczędnego gospodarowania powierzchnią zabudowy, będącej jedną z przesłanek budownictwa szeregowego. Przecież jednym z powodów, dla których budowane są budynki w zabudowie szeregowej, jest potrzeba oszczędnego gospodarowania zarówno materiałami budowlanymi, jak i terenem działki, na którym wznoszona jest inwestycja.