Kształtowanie zasobów wodnych jest fundamentalnym elementem rozwoju cywilizacyjnego, wynikającym z odwiecznej potrzeby ochrony przed niedoborem i nadmiarem wody.
W XIX i XX w. intensywnie rozwijano inżynierię melioracyjną i hydrotechniczną, koncentrując się na regulacji cieków oraz budowie systemów odwadniających opartych na sieciach rowów melioracyjnych i drenażach systematycznych. W mniejszym stopniu, głównie w nizinnych dolinach rzecznych, realizowano również systemy nawadniające bazujące na podsiąku wody gruntowej.
Fot. © Igor – stock.adobe.com
Historyczne i współczesne uwarunkowania melioracji wodnych
Głównym celem tych działań była optymalizacja stosunków powietrzno-wodnych w warstwie korzeniowej gleby, kluczowej dla produkcji rolnej i leśnej. Potrzeby te wynikały z występowania regularnego, wiosennego nadmiaru wody na użytkach rolnych oraz dążenia do pozyskania gruntów pod uprawy. W leśnictwie osuszano siedliska uznawane za „nadmiernie uwilgotnione”, co było podyktowane np. wymogami uprawy monokultur sosnowych. Skutkiem tego było często jednostronne odwodnienie cennych przyrodniczo mokradeł, których rola w stabilizacji ilościowej i jakościowej zasobów wodnych zlewni, a także w ochronie bioróżnorodności nie była wówczas w pełni poznana ani doceniana.
W kolejnych dekadach, wraz ze zmianą struktury i potrzeb rolnictwa, ewoluowały również cele i metody melioracji oraz wymagania dotyczące bieżącego utrzymania infrastruktury. Z jednej strony poważnym problemem ostatnich lat stało się niedoinwestowanie bieżącej eksploatacji tych systemów. Doprowadziło to do ich degradacji technicznej, utraty sprawności i w efekcie do lokalnych zaburzeń stosunków wodnych. Z drugiej strony realizuje się tzw. prace utrzymaniowe na ciekach, które często są zbędne z punktu widzenia zrównoważonego kształtowania zasobów wodnych i wymogów ochrony przyrody.
>>> Materiały budowlane stosowane w budownictwie wodno-melioracyjnym
>>> Urządzenia melioracyjne – ocena stanu oraz warunki odbudowy i remontów
>>> Drenowanie – korzyści, projektowanie, dobór elementów systemu
Najważniejszą kwestią współczesnej gospodarki wodnej są jednak skutki zmian klimatu, które w znaczący sposób wpływają na zasoby wodne w skali globalnej i regionalnej. Zmiany te powodują wyraźne narastanie zaburzeń hydrologicznych, manifestujące się zwiększoną częstotliwością i intensywnością ekstremalnych zjawisk pogodowych. Należą do nich:
- coraz dotkliwsze i dłuższe susze, objawiające się nie tylko spadkiem wilgotności gleby, ale także pogłębiającymi się niżówkami hydrologicznymi (rekordowo niskimi stanami wody i przepływami w ciekach) oraz hydrogeologicznymi (obniżeniem zwierciadła wód podziemnych);
- intensywne opady nawalne, generujące lokalne powodzie błyskawiczne i wielkoskalowe powodzie w skali dorzecza.
Globalne ocieplenie i narastająca nierównowaga energetyczna atmosfery potęgują parowanie oceanów oraz transport wilgotnych mas powietrza nad lądy. W naszej skali regionalnej zjawisko to przejawia się w formowaniu niżów genueńskich, które mogą przynosić ekstremalne ilości deszczu na znaczne obszary, co prowadzi do ryzyka katastrofalnych powodzi, takich jak we wrześniu 2024 r. w dorzeczu Odry. Ponadto rośnie częstotliwość występowania superkomórek burzowych, powodujących lokalne szkody od wiatru i podtopień, których skala jest drastycznie intensyfikowana przez wzrost uszczelnienia terenu w wyniku zmian sposobu jego użytkowania.
W dalszej części artykułu:
Wpływ urbanizacji na rolnicze systemy wodno-melioracyjne
Problem tradycyjnych systemów odwadniających
Nowoczesne podejście: błękitno-zielona infrastruktura
Holistyczne podejście do gospodarki wodnej w skali zlewni
Strategia adaptacji w rolnictwie i leśnictwie
Wnioski i podsumowanie – strategiczne podejście do zagospodarowania wód opadowych
>>> Cały artykuł dostępny jest w numerze 10/2025 miesięcznika „Inżynier Budownictwa”.
>>> Członkowie Polskiej Izby Inżynierów Budownictwa mają dostęp do miesięcznika przez portal członkowski >>>
dr hab. inż. Tomasz Kowalczyk
prof. UPWr
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
