Istota kar umownych i skutki zastrzegania ich w umowach

Zagadnienie kar umownych jest istotne z punktu widzenia kontraktowej odpowiedzialności, dlatego też warto poświęcić mu odrębną uwagę, tym bardziej że w praktyce formułowania umów kary umowne nie zawsze są właściwie, zgodnie z ich ustawową regulacją, określane.

Dla stosowania kar umownych podstawowe znaczenie mają poświęcone im w sposób szczególny art. 483 i 484 kodeksu cywilnego (k.c.).

Odszkodowawczy kontekst kar umownych

Zgodnie z art. 483 par. 1 k.c. można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).

Z powyższego przepisu wynika, że celem zastrzegania kar umownych w umowach jest ułatwienie dochodzenia przez ich strony odszkodowań, związanych z realizacją, a konkretnie z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem danej umowy. Kary umowne mają zatem ścisły związek z kontraktową odpowiedzialnością odszkodowawczą, uregulowaną w ramach przepisów normujących skutki niewykonania zobowiązań (art. 471 i nast. k.c.).

Na przykład zgodnie z art. 477 par. 1 k.c. w razie zwłoki dłużnika wierzyciel może żądać, niezależnie od wykonania zobowiązania, naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki. Kary umowne mogą być zastrzegane m.in. w związku z nieterminową realizacją zobowiązań, stanowiącą zwłokę w rozumieniu art. 476 k.c. Zgodnie z tym przepisem dłużnik nie dopuszcza się zwłoki, gdy opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

Sens zastrzegania kar umownych polega zatem na tym, że dzięki nim łatwiej dochodzić na podstawie umowy przez jej strony odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Wysokość szkody, jaka w związku z tym została przez jedną ze stron poniesiona, np. wobec zwłoki drugiej strony, nie musi być w przypadku zastrzeżenia kary umownej w odniesieniu do zwłoki wykazywana (udowadniana), skoro strony umówiły się na konkretną wartość kary umownej, stanowiącej w tym kontekście odpowiednik ryczałtowego odszkodowania. Jeśli zatem określona zwłoka nastąpi, strona uprawniona do wystąpienia z roszczeniem o zapłatę kary umownej może w przypadku braku dobrowolnej zapłaty kary umownej przez drugą stronę wystąpić do sądu z powództwem o zapłatę kary umownej w odpowiedniej, wynikającej z umowy wysokości, bez konieczności wykazywania, że kwota kary umownej odpowiada rzeczywistej wartości szkody, poniesionej przez stronę uprawnioną w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy.

© Dmitry Sunagatov – Fotolia.com

Przedmiotowe odniesienie kar umownych

W art. 483 par. 1 k.c. kary umowne odniesione zostały wyraźnie do niewykonywania zobowiązań niepieniężnych. W związku z tym nieprawidłową praktyką jest określenie w umowach jako kar umownych sankcji z tytułu braku realizacji zobowiązań pieniężnych, czyli różnego rodzaju płatności, w tym z tytułu należnego projektantowi wynagrodzenia umownego.

Jeżeli chodzi o opóźnienia w płatnościach, to sankcję z tego tytułu dla dłużnika (strony zobowiązanej do określonej płatności) stanowią odsetki. Są to zasadniczo odsetki ustawowe,chyba że w umowie przewidziane zostały odsetki umowne. Wynika to z art. 481 k.c., zgodnie z którym: 1) jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi (par. 1), oraz 2) jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była z góry oznaczona, należą się odsetki ustawowe (par. 2).

O uruchomieniu kary umownej decyduje wierzyciel

Kara umowna ma na celu zabezpieczenie interesów wierzyciela, czyli tej strony umowy, która uprawniona jest do żądania realizacji przez drugą stronę określonego zobowiązania niepieniężnego, polegającego np. na terminowym dostarczeniu zgodnie z umową określonego projektu (dokumentacji projektowej) przez projektanta. Dlatego też uprawnienie z tytułu kary umownej jest uprawnieniem warunkowym, z którego nie trzeba zawsze korzystać, tzn. które nie wchodzi w grę, gdy dłużnik należycie wykonał swoje umowne zobowiązanie.

O zastosowaniu uprawnienia z tytułu kary umownej decyduje wierzyciel, który gdy istnieje podstawa do zastosowania określonej kary, może wystąpić wobec drugiej strony z żądaniem jej zapłaty. Stąd też w umowach precyzuje się także termin zapłaty kary umownej na żądanie uprawnionej strony, aby nie było wątpliwości, ile czasu dłużnik ma na dobrowolne wykonanie swojego zobowiązania w tym zakresie.

Kara umowna nie może być natomiast traktowana przez dłużnika jako świadczenie ekwiwalentne w stosunku do podstawowego zobowiązania umownego, do którego kara została odniesiona. Decyduje o tym art. 483 par. 2 k.c., zgodnie z którym dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się ze zobowiązania przez zapłatę kary umownej. Formalnie rzecz biorąc, dłużnik może się zwolnić z realizacji umownego zobowiązania poprzez zapłatę związanej z nim kary umownej, ale tylko wtedy, jeżeli zostanie to zaakceptowane przez wierzyciela.

W związku z powyższym, jeśli kara umowna została zastrzeżona, możliwe są następujące trzy warianty dotyczące realizacji umowy w zakresie objętym karą umowną:

– dłużnik realizuje należycie zobowiązanie i kara umowna nie jest w ogóle uruchamiana, gdyż brak wówczas podstaw do żądania jej zapłaty;

– dłużnik nienależycie wykonuje lub w ogóle nie wykonuje zobowiązania, do którego odniesiona została kara umowna, w związku z czym strona uprawniona z tytułu kary umownej może zażądać od drugiej strony jej zapłaty;

– dłużnik nie wykonuje zobowiązania za zgodą drugiej strony umowy, która godzi się zwolnić go z tego zobowiązania pod warunkiem zapłaty kary umownej.

Trzeba też podkreślić, że kara umowna nie jest koniecznym elementem umowy, wobec czego jeśli nie zostanie ona w postanowieniach umowy przewidziana, nie można zapłaty kary umownej żądać, gdyż jak sama nazwa wskazuje, ma ona umowny, czyli zależny od zgodnej woli stron charakter (powołany art. 483 par. 1 k.c. wyraźnie stanowi, że karę umowną można zastrzec, a zatem zastrzeganie jej nie jest obligatoryjne). Oczywiście kar umownych w jednej umowie może być wiele, w zależności od tego do ilu realizacji niepieniężnych zobowiązań dłużnik się zobowiązał, choć w praktyce najczęściej kary umowne zastrzegane są w odniesieniu do nieterminowej realizacji poszczególnych zobowiązań.

Wysokość kary umownej

Jeżeli chodzi o wysokość kar umownych, nie została ona ustawowo sprecyzowana, choć obowiązują w tym zakresie istotne dla praktyki kontraktowej ustawowe zasady przewidziane w art. 484 k.c.

Najczęściej wysokość kar umownych określana jest dwojako, czyli albo poprzez wpisanie do umowy stawek kwotowych (ryczałtowych), odniesionych do danego przypadku niewykonania umownego zobowiązania, albo w drodze określenia stawek procentowych, odniesionych do wartości przedmiotu umowy (wynagrodzenia), np. 0,02% wynagrodzenia za każdy dzień zwłoki w wykonaniu zobowiązania zgodnie z umową.

Jeżeli chodzi o zasady ustawowe, to dotyczą one po pierwsze odniesienia wysokości kar umownych do wartości ponoszonej przez wierzyciela szkody, po drugie zaś możliwości żądania przez dłużnika odpowiedniego pomniejszenia kary umownej.

Otóż zgodnie z art. 484 par. 1 k.c. w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody, przy czym żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.

Może się zatem okazać, że kara umowna, zastrzeżona w umowie, nie rekompensuje w całości poniesionej przez wierzyciela szkody i wtedy wierzyciel nie może dochodzić od dłużnika odszkodowania w części przewyższającej wartość kary umownej, chyba że możliwość taka została wyraźnie w umowie przewidziana.

Relacja wysokości kary umownej do wartości poniesionej przez wierzyciela szkody może zatem przedstawiać się trójwariantowo:

– kara umowna przewyższa wartość szkody i wtedy wierzyciel może żądać zapłaty całej kary umownej, także w części przenoszącej wartość szkody;

– kara umowna pokrywa się kwotowo z wartością szkody (jest to wariant raczej teoretyczny, ze względu na małe prawdopodobieństwo wystąpienia takiego idealnego pokrywania się tych dwóch wartości);

– kara umowna jest niższa niż wartość szkody, kiedy to część szkody przewyższająca wysokość kary umownej może być dochodzona przez wierzyciela warunkowo, czyli jeśli zostało to umownie przewidziane, zgodnie z art. 484 par. 1 k.c.

Zgodnie z art. 484 par. 2 k.c. dłużnik (projektant) może wyjątkowo żądać obniżenia wysokości kary umownej w dwóch przypadkach, tzn. jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej lub gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.

Z powyższych ustawowych zasad wynika zatem, że w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego przez dłużnika zasadniczo jest on narażony na obowiązek zapłaty kary umownej w pełnej wysokości. Obciążenie dłużnika (projektanta) odszkodowaniem przewyższającym karę umowną jest uzależnione od wyraźnego postanowienia w tym zakresie, natomiast żądanie przez dłużnika pomniejszenia wysokości kary umownej jest możliwe wyjątkowo, pod warunkiem wystąpienia przesłanek określonych w art. 484 par. 2 k.c.

Rafał Golat

radca prawny