Problem korelacji wymagań zawartych w warunkach technicznych

Obowiązujące od 16 grudnia 2002 r. warunki techniczne (WT), jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, ośmiokrotnie już nowelizowane, mają układ katalogowy regulacji, który gwarantować ma spełnienie wymagań podstawowych, o których mowa w ustawie – Prawo budowlane w art. 5 ust. 1. Ponadto, zgodnie z regułą ustaloną w § 1 rozporządzenia, określone przepisy zapewnić mają spełnienie warunków użytkowych, zgodnych z przeznaczeniem budynku, możliwość dostępu do usług telekomunikacyjnych, możliwość utrzymania właściwego stanu technicznego, niezbędne warunki do korzystania z wytypowanych obiektów przez osoby niepełnosprawne, warunki bezpieczeństwa i higieny pracy, ochronę ludności, ochronę obiektów wpisanych do rejestru zabytków oraz obiektów objętych ochroną konserwatorską, odpowiednie usytuowanie na działce budowlanej, poszanowanie uzasadnionych interesów osób trzecich, odpowiednie zagospodarowanie działki budowlanej. Zasady wiążące się ze sformułowaniem warunków spełnienia są niejednolicie kształtowane, zróżnicowane w zależności od przedmiotu wymagania podstawowego. W warunkach technicznych mamy kilka przypadków wymagań celowościowych oraz parametrycznych. Przykładem spełnienia wymagania podstawowego, dotyczącego zapewnienia odpowiednich warunków higienicznych i zdrowotnych oraz ochrony środowiska, wyrażonego w formule celowościowej,  są wymagania ogólne działu VIII „Higiena i zdrowie” w zakresie ochrony czystości powietrza czy ochrony przed zawilgoceniem i korozją biologiczną. Oprócz wymagań celowościowych w tym samym dziale oraz innych działach WT mamy uregulowania o charakterze parametrycznym. Wymagania parametryczne zostały sformułowane w trojaki sposób, jako:

– odwoływanie się wprost do warunków spełnienia wymagań podstawowych w wyniku ustalenia szczegółowych wymagań techniczno-budowlanych (wymagania oszczędności energii i izolacyjności cieplnej);

– odwoływanie się pośrednio do warunków spełnienia wymagań podstawowych, w wyniku przywoływania norm ustalających wymagania techniczne i metody obliczeniowe dla ich spełnienia (wymagania bezpieczeństwa konstrukcji, wymagania ochrony przed hałasem i drganiami);

– odwoływanie się, w sposób mieszany, zarówno do wymagań technicznych, jak i norm ustalających takie wymogi i metody obliczeniowe dla ich spełnienia (np. wymagania bezpieczeństwa pożarowego).

Sytuacje prawne zastosowaniazasady ogólnej obowiązywania WT

Reguła prawna, ustalająca zasady obowiązywania WT, została zawarta w § 2. Przepisy rozporządzenia, zgodnie z ust. 1, stosuje się przy projektowaniu, budowie i przebudowie oraz przy zmianie sposobu użytkowania budynków oraz budowli nadziemnych lub podziemnych spełniających funkcje użytkowe budynków, a także do związanych z nimi urządzeń budowlanych.

W stosunku do budynków istniejących poddawanych nadbudowie, rozbudowie, przebudowie i zmianie sposobu użytkowania o powierzchni użytkowej nieprzekraczającej 1000 m² oraz przekraczającej 1000 m², tj. zabytki, miejsca kultu, czasowo użytkowane – nie dłużej niż 2 lata, niemieszkalne służące gospodarce rolnej, mieszkalne okresowo użytkowane – nie dłużej niż 4 miesiące w roku, wymagania podstawowe mogą być spełnione w inny, aniżeli podano w WT, równoważny sposób, stosownie do wskazań ekspertyzy technicznej sporządzonej przez jednostkę badawczo-rozwojową albo rzeczoznawcę budowlanego oraz do spraw zabezpieczeń przeciwpożarowych lub państwowy wojewódzki inspektorat sanitarny, odpowiednio do przedmiotu sporządzanej ekspertyzy.

W stosunku do pozostałych istniejących budynków o powierzchni użytkowej przekraczającej 1000 m², poddawanych nadbudowie, rozbudowie, przebudowie i zmianie sposobu użytkowania, mamy inną regułę. Wymagania podstawowe, z wyłączeniem wymagania odpowiedniej charakterystyki energetycznej budynku oraz racjonalizacji użytkowania energii, mogą być spełnione w inny równoważny sposób, aniżeli jest to określone w WT.

Zasady te obowiązują przy stosowaniu przepisów szczegółowych, ustalonych w działach II–X i załączniku nr 2, z pewnymi zastrzeżeniami, o których np. mowa w § 328 ust. 1a. Stosowanie się do zasad ogólnych ma więc ograniczony charakter. W stosunku do określonych rodzajów robót budowlanych ww. reguły równoważności nie obowiązują w części lub w całości.

Przykładem podejścia zawężającego jest stosowanie wymagań energetycznych do przebudowy budynków istniejących.Wymagania minimalne uznaje się za spełnione  dla budynku podlegającego przebudowie, jeśli przegrody oraz wyposażenie techniczne budynku, podlegające przebudowie, odpowiadają przynajmniej wymaganiom cząstkowym w zakresie izolacyjności cieplnej określonym w załączniku nr 2 do WT oraz powierzchni okien określonym w pkt 2.1 tego załącznika:

– maksymalny dopuszczalny współczynnik przenikania ciepła przegród pełnych i przezroczystych, wypełnień otworów;

– minimalna izolacja cieplna obwodowa podłóg na gruncie;

– minimalna izolacja przewodów  rozdzielczych i komponentów instalacji c.o., c.w.u., instalacji chłodu oraz ogrzewania powietrznego;

– maksymalna powierzchnia okien o izolacyjności ≥0,9 W/(m²K), z zastrzeżeniem dla budynków użyteczności publicznej, że warunkiem nadrzędnym jest dostęp światła dziennego.

Przykładem regulacji wyłączającej są zapisy odnoszące się do poszczególnych wymagań techniczno-budowlanych, zwalniające z obowiązku ich spełnienia.Na przykład, zgodnie z § 60 ust. 2, w odniesieniu do mieszkań jednopokojowych w zabudowie śródmiejskiej uzupełniającej nie określa się wymaganego czasu nasłonecznienia, a w myśl § 89 nie stosuje się przepisów: § 73 ust. 1 (dotyczącego obowiązku umieszczania otworów okiennych  i drzwiowych  powyżej poziomu terenu przy budynku); § 75 i § 79 ust. 1 (dotyczących minimalnych wymiarów drzwi wewnętrznych i otworów do przepływu powietrza); § 82 i 83 (dotyczących minimalnego wyposażenia w urządzenia łazienek i ustępów oraz wymiarów kabin ustępowych) oraz w przypadkach przebudowy także § 77 ust. 2 (dotyczącego minimalnej wysokości pomieszczeń higieniczno-sanitarnych), w odniesieniu do budynków zakwaterowania osób tymczasowo aresztowanych, skazanych lub ukaranych, a w przypadku zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich – § 75 i § 79 ust. 1.

Przykładowe związki wymagań ogólnych dla budynków i pomieszczeń (dział III)

Ogólne wymogi dla budynków dotyczą pomieszczeń przeznaczonych na pobyt ludzi, w tym pomieszczeń pomocniczych, w zakresie ich wyposażenia w instalacje odpowiednio do potrzeb oraz zapewnienia warunków oświetlenia dziennego i nasłonecznienia, odpowiedniego zaprojektowania wejść do budynków i mieszkań  oraz schodów i pochylni. Ponadto w dziale III znajdują się szczegółowe wymagania dotyczące mieszkań w budynkach wielorodzinnych, pomieszczeń technicznych i gospodarczych oraz dojść i przejść do urządzeń technicznych oraz garaży dla samochodów osobowych i pomieszczeń inwentarskich.

Układ tych wymagań jest dość przypadkowy. Mają one charakter interdyscyplinarny ze względu na spełnienie wymagań podstawowych. Wymagania te nie podlegały od wielu lat żadnej aktualizacji. Istotne wymaganie higieniczno-zdrowotne, związane z dostępnością światła dziennego, powiązane w sposób bezpośredni z problematyką racjonalizacji użytkowania energii, ze względu na możliwość ograniczenia zużycia energii elektrycznej na oświetlenie pomieszczeń czy możliwość wykorzystywania zysków ciepła, od lat nie uległo zmianie w zakresie minimalnej dopuszczalnej powierzchni okien ustalonej dla pomieszczeń przeznaczonych na pobyt ludzi, w funkcji stosunku powierzchni okien, liczonej w świetle ościeżnic, do powierzchni podłogi 1:8, natomiast dla innych pomieszczeń, w których oświetlenie dzienne jest wymagane ze względu na przeznaczenie – co najmniej 1:12.

Ustalone parametry nie zostały zweryfikowane pod kątem zmiany warunków ich spełnienia z chwilą zaostrzenia wymagań w zakresie izolacyjności cieplnej okien oraz wprowadzenia, w przypadku budynków mieszkalnych i zamieszkania zbiorowego, dodatkowego wymagania w zakresie maksymalnej dopuszczalnej powierzchni okien ze względu na ochronę cieplną budynków. Zmianie zakresu i zaostrzeniu uległa wartość współczynnika przepuszczalności energii całkowitej promieniowania słonecznego okien z 0,5 do 0,35 (ustalonej obecnie dla lata), w celu ochrony budynku przed przegrzaniem o danej porze roku.

Nowelizacje WT 2008 i 2013 dotyczyły zmian w wymaganiach standardu energetycznego. Zmiany miały charakter chirurgiczny, bez uwzględnienia wpływu na spełnienie pozostałych wymagań podstawowych.Przed ich wprowadzeniem nie analizowano związku zaostrzenia wymagań energetycznych i ich wpływu na spełnienie wymagań w zakresie higieny i zdrowia, dotyczących dostępu do światła dziennego czy zachowania odpowiedniego poziomu komfortu akustycznego. Szczególnie dwa parametry mogą być wrażliwe na zaostrzające zmiany zachodzące  w  izolacyjności cieplnej przegród pełnych i przezroczystych. Jest to izolacyjność akustyczna oraz wskaźnik dostępności światła dziennego i nasłonecznienia.

Kolejny przykład zaniechania to przestarzałe, minimalne wymiary otworów drzwiowych, minimalne wysokości pomieszczeń czy wymiary schodów określane w dziale III „Budynki i pomieszczenia” oraz wymiary balustrad przy schodach,określone w dziale VII „Bezpieczeństwo użytkowania”. Z powodu coraz większego wzrostu kolejnego pokolenia wymiary te powinny zostać dostosowane do obecnych potrzeb użytkowych. Zasadne byłoby dokonanie weryfikacji wymagań dotyczących np. drzwi, w tym zmiany ich wymiarów minimalnych, w ramach zmian systemowych, równocześnie ze zmianą wymagania dotyczącego izolacyjności cieplnej czy wprowadzenia wymagań dotyczących szczelności na przenikanie powietrza. Przepisy dotyczące szczelności na przenikanie powietrza nie określają wymagań dla drzwi i bram.

Z kolei dla ułatwienia procesu projektowania warto rozważyć umieszczenie wszystkich wymagań, dotyczących wymiarów określonych elementów budynków, np. okien czy schodów, w jednym dziale. Taka zasada była respektowana w przypadku WT z 1980 r., gdzie w dziale pt. „Warunki konstrukcyjno-budowlane, jakim powinny odpowiadać budynki i urządzenia”, w rozdziale 3 ustalono wymagania dla ścian i słupów, a w rozdziale 4 – dla stropów i pomostów.

Przykładowe wymagania szczegółowe dla wyposażenia technicznego budynków (dział IV)

Sygnalizowane przez użytkowników niedostosowanie do dzisiejszych realiów wymagań technicznych dla instalacji wskazuje na potrzebę aktualizacji wymagań ze względu na bezpieczeństwo i komfort użytkowania.Istotne jest także, w procesie kształtowania wymagań, uwzględnienie czynnika kosztowego, jednego z podstawowych kryteriów dla określania wymagań projektowych i wykonawczych.

W odniesieniu do instalacji wodociągowej należałoby rozważyć ustalenie np. nowych wymagań w zakresie projektowania i wykonywania, w sposób zapewniający racjonalne zużycie wody pitnej. Na potrzeby komfortu użytkowania instalacji warto zastanowić się nad wprowadzeniem zakazu wykonywania bruzd instalacyjnych w przegrodach międzymieszkaniowych.

Wymogi dotyczące racjonalnej gospodarki energią skłaniają do przeanalizowania zasadności wprowadzenia innego podejścia do ustalania wymogu dotyczącego  grubości izolacji cieplnej przewodów instalacji wodociągowej ciepłej wody, instalacji centralnego ogrzewania tj. ze względu na średnicę zewnętrzną. Obecnie izolacja ta powinna  spełniać wymagania odnośnie do grubości, określone w Załączniku nr 2 do rozporządzenia oraz w § 267 ust.8, w zakresie wykonania z uwagi na reakcję na ogień, z uwzględnieniem ustaleń Załącznika nr 3 do rozporządzenia. Europejska klasyfikacja, z Załącznika nr 3, powinna zostać przeniesiona wprost do rozporządzenia, tak aby w zakresie wykonania izolacji postawić wymóg wykonania z wyrobów  o klasie reakcji na ogień co najmniej co najmniej BL,d0 lub B,d0, względnie stanowić wyrób o takiej klasie reakcji na ogień, przy czym warstwa izolacyjna powinna mieć klasę reakcji na ogień co najmniej E. Ponadto należałoby rozważyć doprecyzowanie sposobu wykonania izolacji, tj. zgodnie z wymaganiami Polskiej Normy dotyczącej izolacji cieplnej  rurociągów, arma­tury i urządzeń (PN-B-02421:2000 Ogrzewnictwo i ciepłownictwo. Izolacja cieplna przewodów, armatury i urządzeń. Wymagania i badania odbiorcze).

W grupie przepisów, dotyczących wymogu racjonalnego gospodarowania wodą, należałoby np. rozważyć wprowadzenie zapisu dotyczącego miejsca lokalizacji zestawów wodomierzowych lokalowych w pomieszczeniach ogólnie dostępnych. Takie wymaganie powinno być postawione w stosunku do wszystkich budynków wielolokalowych, nie tylko do budynków mieszkalnych.

Kolejna grupa wymagań wiążących się z racjonalnym gospodarowaniem wodą pitną to wymagania, które powinny się znaleźć w rozdziale przepisów dotyczących instalacji kanalizacyjnej. Należy zwrócić uwagę na wymaganie, które ma na celu uregulowanie sposobu wykorzystywania wód opadowych oraz wody szarej rozumianej jako woda odprowadzana z umywalek, brodzików i wanien, która jako niezanieczyszczona nadmiernie detergentami  może być użyta powtórnie w budynku lub na terenie obiektu dla celów takich jak: spłukiwanie toalet oraz nawadnianie terenów zielonych. Wykorzystanie wód opadowych i wody szarej, gromadzonych w zbiornikach retencyjnych, do spłukiwania toalet, podlewania zieleni, mycia dróg i chodników oraz innych potrzeb gospodarczych powinno odbywać się przy użyciu odrębnie wykonanej instalacji, niepołączonej z instalacją wodociągową. W przypadku gospodarczego wykorzystywania wód opadowych i wody szarej wewnątrz budynków należałoby przewidzieć możliwość okresowej dezynfekcji zbiorników retencyjnych, służących do ich gromadzenia.

Przykładowe wymagania bezpieczeństwa użytkowania (dział VII)

Wymagania szczegółowe dotyczące bezpieczeństwa użytkowania nie były zmieniane od wielu lat. Mają one charakter katalogu otwartego, co powoduje, że w przypadku rozwiązań techniczno-budowlanych, dla których nie ma wymagań szczegółowych, obowiązuje zasada spełnienia przepisu ogólnego. Ze względu na swój charakter celowościowy przepis zawarty w § 291 stanowi, iż budynek i urządzenia z nim związane powinny być projektowane i wykonywane w sposób niestwarzający niemożliwego do zaakceptowania ryzyka wypadków w trakcie użytkowania, w szczególności przez uwzględnienie przepisów niniejszego działu.

Rozwój techniczno-technologiczny, z jednej strony, a z drugiej potrzeba bezpieczeństwa użytkowania wskazują na zasadność uwzględnienia w przepisach szczegółowych jeszcze innych wymagań dotyczących:

– dookreślenia wymogu ograniczającego skutki iluminacji w stosunku do budynków mieszkalnych oraz określonych budynków zamieszkania zbiorowego, a także  budynków przeznaczonych na potrzeby opieki zdrowotnej, przez ustalenie maksymalnego poziomu światła przeszkadzającego;

– wyłączenia okien połaciowych z warunku ograniczającego stosowanie okien otwieranych na zewnątrz, z jednoczesnym dopuszczeniem stosowania okien w budynkach wysokościowych, na kondygnacjach położonych powyżej 55 m nad terenem, otwieranych do wewnątrz (uchylnych) pod warunkiem zastosowania w budynku centralnego systemu sterowania ich otwarciem;

– warunku dopuszczającego stosowanie na kondygnacjach położonych do wysokości 55 m nad terenem drzwi balkonowych jednoskrzydłowych rozwierano-uchylnych, o maksymalnej szerokości szczeliny między ramą skrzydła i ościeżą 0,10 m;

– określenia wymogu dla wodnej instalacji chłodniczej, powstającej z przystosowania do takiego działania instalacji ogrzewczej wodnej systemu zamkniętego z grzejnikami, niewywoływania pogorszenia komfortu użytkowego oraz niepowodowania negatywnego oddziaływania na pozostałe części budynku;

– dookreślenia wymogów dla okien w zakresie wytrzymałości na ugięcia czołowe oraz wodoszczelności;

– dookreślenia wymogu dotyczącego szkła o podwyższonej wytrzymałości rozumianego jako zapewniające skuteczną ochronę przed wypadnięciem osób, szkło to w przypadku uszkodzenia nie będzie zagrażać bezpieczeństwu ludzi;

– określenia wymagań dla zabezpieczeń technicznych dotyczących ochrony osób i mienia ze względu na stopień zabezpieczenia, klasę rozpoznania, klasyfikację dostępu, klasę środowiskową stosowną do zabezpieczanego budynku lub jego pomieszczeń, wynikającą z oceny ryzyka.

Podsumowanie

Przywołane wyżej wątpliwości, dotyczące aktualnie obowiązujących przepisów, pokazane jedynie na przykładzie trzech spośród dziewięciu działów WT, dowodzą, że rewizja wymagań powinna być zawsze realizowana bez naruszenia spójności wewnętrznej aktu prawnego. Zmiana jednego wymagania powinna być przeanalizowana pod kątem jej wpływu na pozostałe przepisy rozporządzenia. Przygotowywana nowelizacja WT powinna być zawsze poprzedzana wykonaniem analizy skutków technicznych i kosztowych, w tym przede wszystkim ze względu na inne wymagania rozporządzenia. Zmiany wymagań  powinny odbywać się w sposób systemowy i nadążać za rozwojem techniczno-technologicznym oraz potrzebami użytkowników budynków. Nowelizacja WT każdorazowo powinna być dokonywana z uwzględnieniem wprowadzenia zmian w przepisach dotyczących szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego. Ustalenia zawarte w obu rozporządzeniach powinny ze sobą korespondować, zapewniając korelację aktów wykonawczych do ustawy – Prawo budowlane. Formułowane wymagania techniczne powinny uwzględniać rachunek kosztu ciągnionego oraz  potrzebę aktualizacji wymagań w dostosowaniu do krajowych uwarunkowań. Dotyczy to zwłaszcza wymagań, których wdrożenie łączy się ze zwiększonym kosztem spełnienia zmienianych wskaźników granicznych.

W odniesieniu do budynków istniejących stosowanie nowych wymagań w WT zapisane jest w sposób intuicyjny.Na przykład projektowana instalacja gazowa, w części  rozbudowywanej, może wymagać przebudowy instalacji gazowej w budynku istniejącym, która w części istniejącej budynku powinna być, jako przebudowa, realizowana na podstawie obecnie obowiązujących regulacji, z zastrzeżeniem § 2 WT. Sposób odniesienia się nowych przepisów do budynków istniejących przez lata ulegał zmianie. Stare przepisy WT odnosiły się do remontów budynków. Z ówczesnego rozszerzenia brzmienia § 2 rozporządzenia Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 3 lipca 1980 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki (Dz.U. Nr 17, poz. 62), wynikało, że przepisy tego rozporządzenia miały zastosowanie przy odbudowie, przebudowie, rozbudowie i połączonym z modernizacją lub wymianą elementów remoncie:

1) w całości – w stosunku do nowo budowanych części budynków i urządzeń,

2) w zakresie związanym z koniecznością usunięcia zagrożenia bezpieczeństwa ludzi i mienia oraz poprawy warunków zdrowotnych, ochrony środowiska i warunków pracy – w stosunku do istniejących części budynków i urządzeń,

3) w miarę technicznych możliwości – w stosunku do nowych elementów zastosowanych w istniejących budynkach lub urządzeniach.

Jednoznaczny był umieszczony w § 3 tego rozporządzenia przepis wyłączający. Przepisy ówczesnego rozporządzenia nie dotyczyły:

1) budynków istniejących w dniu wejścia w życie rozporządzenia, nie odpowiadających jego przepisom, jeżeli zostały zbudowane zgodnie z przepisami obowiązującymi w czasie ich wznoszenia i nie zagrażają bezpieczeństwu ludzi i mienia, z uwzględnieniem przepisów § 2,

2) projektów budynków typowych, obowiązujących w dniu wejścia w życie rozporządzenia,

3) innych projektów niż wymienione w pkt 2, włączonych do obowiązujących zestawów projektów przed wejściem w życie rozporządzenia,

4) budynków objętych założeniami techniczno-ekonomicznymi (dokumentacją uproszczoną) inwestycji, zatwierdzonymi przed wejściem w życie rozporządzenia.

Odniesienie aktualnych WT do budynków istniejących ma postać ogólną. Zapisy mają przez to charakter uznaniowy. Z pewnością powstaje pole do różnych interpretacji przepisów, które nie do końca mogą być w jednakowy sposób odczytywane przez wszystkich uczestników procesu budo­wlanego. 

Anna Sas-Micuń

Stowarzyszenie Nowoczesne Budynki