Zrównoważony rozwój nie jest możliwy bez rozwoju budownictwa, ale poprawa warunków zamieszkania i infrastruktury przestrzeni społecznej powinna uwzględniać zmniejszanie negatywnego oddziaływania budynków na środowisko, a efekty prac badawczo-rozwojowych umożliwić racjonalizację zużycia energii i zasobów naturalnych.
Zrównoważony rozwój a budownictwo – sprzężenie zwrotne
Zrównoważony rozwój, czyli zapewnienie wzrostu gospodarczego i dobrostanu społeczeństw w sposób uwzględniający zachowanie środowiska naturalnego, staje się obecnie ideą powszechną, a jej tradycyjne wymiary znajdują rozwinięcie [1] w koncepcji powiązań uwzględniających procesy o skali globalnej (rys. 1).
Globalna skala wymaga uwzględnienia dynamiki takich czynników, jak: rosnąca liczba ludności przy zmniejszających się zasobach naturalnych, zagrożenia związane z negatywnym oddziaływaniem na ekosystemy czy zmiany klimatu. Warunkiem dalszego rozwoju stają się więc takie działania, jak: ograniczenie i kontrola pozyskiwania nieodnawialnych zasobów naturalnych, poprawa jakości przestrzeni zabudowanej i infrastruktury wyznaczających warunki funkcjonowania społeczeństwa oraz wprowadzenie procedur zarządzania ryzykiem w produkcji przemysłowej, które przyczyniają się do wzrostu gospodarczego bez nadmiernego obciążania środowiska naturalnego. Jakkolwiek powyższe założenia odnoszą się do wszystkich gałęzi gospodarki, wymaganie zrównoważoności musi być brane pod uwagę szczególnie w sektorach tak istotnych jak budownictwo. Rozwój budownictwa wiąże się nie tylko z poprawą warunków mieszkaniowych i z dostępnością infrastruktury przestrzeni społecznej, ale musi też być postrzegany przez pryzmat konieczności zmniejszania negatywnego oddziaływania budynków na środowisko naturalne przy jednoczesnym zapewnieniu efektywności ekonomicznej i racjonalnego zużycia zasobów naturalnych.
Zrównoważone budownictwo wśród priorytetów europejskich
Zrównoważone budownictwo zostało wskazane przez Komisję Europejską w „Inicjatywie rynków pionierskich dla Europy” [2] jako jeden z sześciu rynków o potencjale innowacyjnym, sprzyjającym konkurencyjności i tworzeniu nowych miejsc pracy w europejskiej gospodarce. Priorytety w postaci zwiększenia efektywności energetycznej budynków, stosowaniawyrobów budowlanych spełniających kryteria środowiskowe oraz czystych technologii znalazły też wyraz w „Europejskim planie naprawy gospodarczej” [3]. Państwa członkowskie powinny dążyć do poprawy efektywności energetycznej zasobów mieszkaniowych i budynków publicznych, promując jednocześnie stosowanie „zielonych” wyrobów budowlanych. Zdaniem Komisji szczególnie budynki mieszkalne i użyteczności publicznej powinny osiągać jak najwyższe standardy efektywności energetycznej i być poddawane regularnej certyfikacji. Komisja wprowadziła w tym celu odpowiednie zmiany w dyrektywie 2010/31/UE [4].
Istotnym instrumentem prawnym staje się rozporządzenie nr 305/2011 [5] zastępujące dyrektywę dotyczącą wyrobów budowlanych, które przewiduje wprowadzenie nowego wymagania podstawowego dotyczącego zrównoważonego wykorzystania zasobów naturalnych w wyniku uwzględnienia kwestii recyklingu, trwałości obiektów budowlanych oraz wykorzystania materiałów przyjaznych środowisku i powtórnie przetworzonych. Tym samym kryteria zrównoważonego budownictwa wprowadzono do wymagań związanych z warunkami oznakowania CE wyrobów budowlanych.
Zrównoważony i konkurencyjny sektor budownictwa europejskiego jest też celem określonym wśród priorytetów strategii EUROPA 2020 [6], która do 2020 r. zakłada:
– stosowanie na etapie koncepcji, projektowania, wznoszenia, eksploatacji budynków i ich przebudowy kryteriów oceny w cyklu życia uwzględniających wysokie cele jakościowe;
– zapewnienie dobrych warunków pracy i możliwości rozwoju zawodowego wysoko kwalifikowanych pracowników w budownictwie;
– dostarczanie innowacyjnych rozwiązań pozwalających na sprostanie globalnym wyzwaniom w zakresie zmian klimatu, bezpieczeństwa, tzn.:
– umożliwienie osiągnięcia celów UE określonych do 2050 r. w zakresie efektywności energetycznej budynków,
– uzyskanie wskaźnika 70% wykorzystania odpadów w recyklingu,
– zapewnienie właściwej jakość klimatu wewnętrznego w budynkach.
Rys. 1. Dynamiczne przepływy zasobów związane z bezpieczeństwem środowiska naturalnego dzięki zapewnieniu warunków zrównoważonego rozwoju w skali globalnej [1]
Rola różnych uczestników rynku budowlanego w osiąganiu celów zrównoważonego budownictwa
Osiągnięcie celów zrównoważonego budownictwa według dokumentów UE [7] wymaga odpowiedniej dynamiki wzajemnych powiązań między twórcami innowacyjnych rozwiązań, inwestorami, przemysłem budowlanym, dostawcami profesjonalnych usług i innymi zainteresowanymi stronami, ukierunkowanej na osiągnięcie celów środowiskowych, społeczno-ekonomicznych i kulturalnych. Dotyczy ona takich aspektów, jak: projektowanie i zarządzanie zasobami budowlanymi, wybór materiałów, właściwości użytkowe budynków czy wreszcie oddziaływanie na rozwój urbanistyczny i gospodarczy. Ze względu na złożoną strukturę rynku (rys. 2) każdy z jego uczestników ma do odegrania nieco inną rolę w zapewnieniu zrównoważoności sektora budownictwa.
Podmioty zajmujące się projektowaniem, wznoszeniem i eksploatacją obiektów budowlanych stanowią tradycyjny trzon działalności budowlanej. Uwzględnienie spełnienia kryteriów zrównoważoności każe jednak poszerzyć to grono o dostawców odpowiednich wyrobów budowlanych, licznych ekspertów z zakresu innowacyjnych rozwiązań oraz podmioty finansujące. Bardzo istotna jest rola administracji publicznej, która ma w swej gestii narzędzia legislacyjne i zachęty przyczyniające się do promocji zrównoważonego budownictwa.
Producenci wyrobów budowlanych mają istotny wpływ na kwestie związane z wykorzystaniem zasobów naturalnych. Ograniczenie materiałochłonności i energochłonności wyrobów przy zapewnieniu właściwego poziomu cech technicznych i uwzględnieniu ich ponownego wykorzystania lub recyklingu stanowi istotny cel wpływający na efektywność ekonomiczną i konkurencyjność przedsiębiorstw. Także zachowanie zasad prawidłowego zarządzania środowiskowego w procesie produkcyjnym uznawane jest za istotny element składający się na zmniejszenie negatywnych oddziaływań.
Na polskim rynku obecne są już zarówno krajowe, jak i międzynarodowe firmy produkujące wyroby budowlane charakteryzujące się optymalną użytecznością [9] przy zminimalizowanym negatywnym wpływie na środowisko. Producenci mogą uzyskać w krajowych jednostkach certyfikujących oceny i certyfikaty pozwalające na zastosowanie europejskich i krajowych oznakowań ekologicznych wyrobów. Najpełniejsza informacja o oddziaływaniu wyrobu na środowisko w cyklu życia podawana jest w deklaracji środowiskowej produktu (EPD), której europejskie ramy określono w normie EN 15804.
Architekci, projektanci konstrukcji i instalacji są kluczowym ogniwem w osiągnięciu kryteriów zrównoważoności przez budynki i obiekty budowlane. Ich zadaniem jest wybór koncepcji i metod osiągnięcia założonego celu – od lokalizacji, wykorzystania usytuowania i terenu, przez wybór technologii, konstrukcji, założeń materiałowych aż do określenia właściwości użytkowych obiektu budowlanego. To na etapie projektu przesądzane są także możliwości późniejszego ponownego wykorzystania elementów i rozbiórki umożliwiającej recykling. Wstępna koncepcja i założenia projektowe mogą przesądzać o wszystkich kolejnych etapach procesu budowlanego i sposobie funkcjonowania obiektu. Dlatego też, aby budynek można było uznać za zrównoważony, istotne jest zastosowanie metod pozwalających na szacowanie kosztów w cyklu życia (LCC). Proces projektowania powinien uwzględniać od samego początku wszystkie branże i zapewniać wielokryterialną optymalizację podejmowanych decyzji. W pełnym cyklu życia budynku projektowanie to niewielki ułamek kosztów, a zaniedbania na tym etapie mogą się przełożyć na wielokrotnie wyższe koszty późniejszej jego eksploatacji i utrzymania.
Dostępne są liczne parametryczne metody oceny zrównoważenia budynków, a specyfika każdej z nich zależy od wyboru zestawu kryteriów i przypisania im określonych wag w ocenie finalnej. Taki wybór w dużej mierze zależy od lokalnej tradycji budowlanej, specyficznych krajowych priorytetów dotyczących celów środowiskowych i strategii zrównoważonego rozwoju optymalnej dla danego regionu geograficznego. Prace CEN TC 350 mają zapewnić europejskie ramy normalizacyjne metod oceny zrównoważenia budynków. Aktywnym uczestnikiem prac Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego jest jego odpowiednik Komitet Techniczny PKN 307. Wynikiem prac normalizacyjnych nie ma być przyjęcie identycznych zbiorów kryteriów i poziomów wymagań we wszystkich państwach. Zrównoważony budynek może oznaczać inne rozwiązanie optymalne w portugalskim mieście portowym, a inne na terenie holenderskich polderów.
W nowoczesnych budynkach biurowych wznoszonych w kraju coraz częściej spotykamy się z włączaniem kryteriów zrównoważonego rozwoju na etapie projektowania, prowadzącym do ich „zielonej” certyfikacji. Zwiększa się też znaczenie zapewnienia efektywności energetycznej budynków zrównoważonych, które jest widoczne w postaci inicjatyw zmierzających do promocji budynków pasywnych, zeroenergetycznych, budynków z naturalnych materiałów odnawialnych itp.
Rys. 2. Powiązania uczestników rynku budowlanego wg raportu DTI [8]
Wykonawcy robót budowlanych mają do odegrania istotną rolę w zakresie minimalizacji negatywnego oddziaływania robót budowlanych na środowisko, począwszy od właściwego wykorzystania placu budowy, ochrony terenu przed degradacją ze szczególnym uwzględnieniem ochrony wód gruntowych, minimalizacji wpływu negatywnego transportu przez wykorzystanie lokalnych surowców i materiałów aż do takich kwestii jak kontrola hałasu w trakcie budowy. Uwzględnienie aspektów zrównoważonego budownictwa, jak efektywność energetyczna lub poprawa jakości powietrza wewnętrznego pomieszczeń przy zachowaniu wymagań użytkownika w sposób pozwalający na minimalizację kosztów w pełnym cyklu życia, wymaga również na etapie wznoszenia obiektów budowlanych współpracy i komunikowania się przedstawicieli wszystkich zaangażowanych branż – z rosnącym udziałem przedstawicieli specjalności instalacyjnych [8].
Efektywna komunikacja i współpraca w łańcuchu dostaw jest warunkiem sukcesu budownictwa zrównoważonego. Wymaga to przejrzystych procesów, wspólnego języka technicznego pozwalającego na uwzględnienie argumentów wszystkich stron szczególnie w przypadku stosowania innowacyjnych technik, rozwiązań i wyrobów. Stworzenie odpowiednich warunków współpracy powinno stymulować utrzymywanie relacji między zaangażowanymi podmiotami przy realizacji kolejnych projektów. Jest to najbardziej naturalny sposób tworzenia wartości dodanej przez gromadzenie i wielokrotne wykorzystanie nabytej wiedzy i doświadczenia zespołów.
Eksperci w zakresie nowych specjalności będą jednym z najważniejszych ogniw w osiąganiu celów zrównoważonego budownictwa – dotyczy to obszarów zużycia energii, oddziaływań środowiskowych, jakości powietrza pomieszczeń, kwestii bezpieczeństwa, adaptowalności konstrukcji i pomieszczeń, planowania okresu użytkowania, zarządzania nieruchomościami i ekonomiki w cyklu życia budynku. Kolejne nowe specjalności dotyczą zintegrowanych usług od projektowania przez wznoszenie aż do zarządzania obiektami oraz obsługi finansowej inwestycji wraz z ubezpieczeniem związanym z innowacyjnością przyjętych rozwiązań i gwarancją uzyskania określonych parametrów środowiskowych i ekonomicznych.
Istotnego znaczenia nabierają także nowe umiejętności kadry kierowniczej. Dotyczą one działań z zakresu przygotowania procesu inwestycyjnego, obejmując wybór podwykonawców, określenie niezbędnych kwalifikacji pracowników, wybór i zamawianie wyrobów i wyposażenia, logistykę placu budowy, opracowanie planu zapewnienia jakości. Równie ważne stają się umiejętności czysto biznesowe i umiejętność elastycznego dostosowania się do wymagań różnych procedur przetargowych. Procesy przetargowe ewoluują stopniowo od zamówień na konkretne roboty budowlane w kierunku kompleksowych zleceń, od projektu do końcowej realizacji obiektu lub zespołu obiektów. Zadania te dotyczą raczej większych firm pełniących funkcję głównych wykonawców, ale również małe i średnie firmy powinny dostosowywać się do możliwości wykonywania określonych zadań w ramach dużych zespołów. Wymaga to dobrego rozeznania w przepisach, aktualizacji umiejętności, a także wdrażania i dokumentowania wymaganej polityki jakości, polityki z zakresu ochrony środowiska czy też społecznej odpowiedzialności firm.
Istotną rolę do odegrania mają jednostki zaplecza naukowo-badawczego, jednostki certyfikujące, ale nie do przecenienia jest także zaangażowanie na wszystkich etapach procesów budowlanych właściciela (inwestora) i użytkownika. Zarówno inicjatywy europejskie, jak i działania krajowe z zakresu zrównoważonego budownictwa wpływają na stopniowe przekształcanie paradygmatu zagadnień badawczych budownictwa [9], poszerzając kryteria użyteczności wyrobów budowlanych o rozliczne aspekty ekologiczne z uwzględnieniem pełnego cyklu życia samych wyrobów jak również obiektów, w których mają być stosowane. Obecność w programach studiów nowych, często międzywydziałowych, kierunków szkolenia inżynierów budowlanych wskazuje, że również w Polsce budownictwo zrównoważone stanie się w nieodległej przyszłości normą.
Niezwykle ważna jest też rola administracji państwowej – od wdrażania legislacji europejskiej przez tworzenie krajowego systemu zachęt promujących osiągnięcie celów zrównoważenia budownictwa i zwiększenia jego innowacyjności i konkurencyjności. Na poziomie administracji lokalnej (gmin) można zidentyfikować działania związane z promowaniem czystej energii, inwestycjami w infrastrukturę zapewniającą zmniejszenie negatywnych oddziaływań lokalnej substancji mieszkaniowej na środowisko.
Potrzeba konsolidacji krajowych inicjatyw z zakresu zrównoważonego budownictwa
Na szczeblu administracji centralnej zgodnie z założeniami „Polityki ekologicznej państwa 2009–2012 z perspektywą do roku 2016” uznaje się za konieczne m.in. wprowadzenie w Polsce „zielonych zamówień publicznych”, eliminację nieekologicznych wyrobów, promocję „zielonych miejsc pracy”, „zieloną reformę podatkową”, promocję ekooznakowania czy popularyzację zrównoważonej konsumpcji i produkcji. Obecnie trwa adaptacja wspólnotowych kryteriów „zielonych” zamówień publicznych uwzględniających wymagania dla usług, obiektów i wyrobów budowlanych przyjaznych dla środowiska [10]. Znakomita większość ogólnych zagadnień zrównoważonego rozwoju znajduje odzwierciedlenie w licznych krajowych dokumentach programowych.
Brak wśród tych dokumentów sektorowej krajowej strategii wdrażania kryteriów zrównoważonego rozwoju do budownictwa może jednak spowodować marginalizację aspektów związanych z budownictwem w innych obszarach, np. polityka energetyczna, ograniczająca kwestie odnawialnych źródeł energii do kogeneracji w energetyce przemysłowej oraz biopaliw; brak w niej odniesienia do zlokalizowanych odnawialnych źródeł energii (ogniwa fotowoltaiczne, kolektory słoneczne, turbiny wiatrowe zasilające konkretne budynki – bez potrzeby włączania do sieci energetycznej). Taka sytuacja może spowodować trudności we wprowadzeniu programu zachęt dla inwestorów i producentów wyrobów budowlanych.
Krajowa polityka zrównoważonego budownictwa powinna wykorzystywać szeroki wachlarz środków wykonawczych w zakresie: zmian przepisów technicznych zapewniających poprawę elastyczności i możliwości adaptacji innowacyjnych rozwiązań; wprowadzenia zasad zamówień publicznych promujących wyroby i usługi przyjazne dla środowiska, użytkownika i efektywne ekonomicznie; wsparcia innowacji i konkurencyjności przez mechanizmy fiskalne i finansowe oraz co bardzo ważne w zakresie szerokich działań edukacyjnych i uświadamiających [11].
Ze względu na szeroki zakres podejmowanych zagadnień, leżących w kompetencjach resortów transportu, budownictwa i gospodarki morskiej, gospodarki, ochrony środowiska, zdrowia, nauki, finansów i rozwoju regionalnego, wprowadzanie aspektów zrównoważonego rozwoju do budownictwa powinno odbywać się w sposób skoordynowany, uwzględniający rolę wielu organów administracji publicznej, przemysłu i organizacji reprezentujących wszystkich uczestników rynku budowlanego.
prof. Lech Czarnecki
mgr inż. Jadwiga Tworek
dr inż. Sebastian Wall
Instytut Techniki Budowlanej, Warszawa
Bibliografia
1. A. Hecht, J. Fiksel, Environment and Security, US Environmental Protection Agency, Encyclopedia of Earth, 2011; www.eoearth.org.
2. KOM(2007) 860 Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów Inicjatywa rynków pionierskich dla Europy, Komisja Europejska, Bruksela, 21.12.2007.
3. KOM(2008) 800 Komunikat Komisji do Rady Europejskiej Europejski plan naprawy gospodarczej, Komisja Europejska, Bruksela, 26.11.2008.
4. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (wersja przekształcona), Dz.U. UE L 153/13 z 18 czerwca 2010 r.
5. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 305/2011 z dnia 9 marca 2011 r. ustanawiające zharmonizowane warunki wprowadzania do obrotu wyrobów budowlanych i uchylające dyrektywę Rady 89/106/EWG. Dz.U. UE L 88/5 z 4 kwietnia 2011 r.
6. KOM(2010) 2020. Komunikat Komisji EUROPA 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Komisja Europejska, Bruksela, 3.3.2010.
7. Accelerating the Development of the Sustainable Construction Market in Europe. Report of the Taskforce on Sustainable Construction. Composed in preparation of the Communication „A Lead Market Initiative for Europe”COM(2007) 860.
8. Danish Technological University, Future Qualification and Skills Needs in the Construction Sector, Policy and Business Analysis, July 2009.
9. L. Czarnecki, M. Kaproń, Kierunki prac badawczo-rozwojowych w budownictwie, „Wiadomości Projektanta Budownictwa” nr 6/2010.
10. L. Czarnecki, M. Kaproń, M. Piasecki, S. Wall, Budownictwo zrównoważone budownictwem przyszłości, „Inżynieria i Budownictwo” nr 1/2012.
11. Zrównoważone budownictwo, seria: Dokumenty UE dotyczące budownictwa, tom 21, ITB, Warszawa 2010.
