Manufaktura – największe w Polsce centrum kulturalno-handlowo–rozrywkowe – to miejsce, które można uznać za symbol udanej rewitalizacji. Unikalny w skali europejskiej projekt pozwolił przywrócić do życia teren dawnej fabryki włókienniczej, która dziś jest wizytówką Łodzi. Zajmuje on aż 27 ha. Podczas trwającej 8 lat budowy odrestaurowano ponad 50 tys. m² ścian. Łączna powierzchnia zrewitalizowanych budynków postindustrialnych sięga 180 tys. m².
W Polsce znaczenie rewitalizacji jest największe w miastach, gdzie rewolucja przemysłowa doprowadziła do powstania licznych obszarów fabrycznych. Idealnym przykładem takiego miejsca jest Łódź, która swój „złoty wiek” przeżyła w XIX stuleciu, stając się krajową stolicą przemysłu włókienniczego, Ziemią Obiecaną dla fabrykantów tworzących tekstylne imperia. Jednym z nich był Izrael Poznański. W latach 1860–70 stał się głównym handlarzem tkaniny bawełnianej w największej kompanii włókienniczej Łodzi oraz pełnoprawnym członkiem elity handlowców w mieście. Pod koniec XIX w. mały warsztat założony w 1852 r. stał się prawdziwą fabryką, która rozwijała się w kolejnych latach. Powstały wówczas: warsztat tkacki, pralnia, odlewnia, warsztat naprawczy maszyn, a następnie fabryka węglowa, farbiarnia, drukarnia tekstylna, składy, koszary dla straży pożarnej czy skład kolejowy. To pozwoliło Poznańskiemu uniezależnić się od wszelkich innych dostawców. Dwa lata przed śmiercią Poznańskiego, w 1901 r., jego firma zmieniła status i stała się spółdzielnią. Synowie, którzy odziedziczyli firmę po ojcu, nie odnieśli takich sukcesów jak on sam. Firma zbankrutowała i w latach 30. przeszła w ręce akcjonariuszy włoskich, a w 1942 r. – niemieckich. Po II wojnie światowej fabryka stała się własnością państwa polskiego i zmieniła nazwę na „Poltex”. W latach 70. „Poltex” był jednym z największych zakładów w Polsce, zatrudniających blisko 12 tys. osób. Większość produkcji eksportowano do krajów bloku socjalistycznego. Łódź była wtedy stolicą polskiego „królestwa włókienniczego”. Pod koniec lat 80., w związku z radykalnymi zmianami politycznymi, związanymi między innymi z utratą rynków sowieckich i w obliczu konkurencji z innych rynków europejskich oraz azjatyckich, fabryka upadła, zaś w 1997 r. została zamknięta.
Dyrektor fabryki M. Michalski podjął poszukiwania inwestorów, którzy byliby zainteresowani modernizacją starych budynków. W końcu, w 1998 r., wygrał projekt firmy Apsys, która oferowała przywrócenie fabryce dawnego splendoru. Francuscy inwestorzy – firmy Paris-Orléans, Foncière Euris oraz Apsys – postanowili przemienić ten największy poprzemysłowy obiekt Europy Środkowej w tętniące życiem miejsce.
Manufaktura krok po kroku – historia rewitalizacji
Kiedy 17 maja 2006 r. otwarto Manufakturę, była ona największym projektem rewitalizacyjnym w Europie. Współpraca architektów, firm budowlanych oraz inwestorów, a także ponad 200 mln euro przeznaczonych na realizację spektakularnego przedsięwzięcia pozwoliło stworzyć w centrum Łodzi nową przestrzeń publiczną. Wizją realizatorów projektu było nie tylko zagospodarowanie przestrzeni, ale przede wszystkim długofalowa inwestycja, zainspirowana atutami miasta. Chodziło o nadanie szlachetnego wyrazu postindustrialnym nieużytkom przy jednoczesnym uwzględnieniu silnych korzeni robotniczych miasta i przywiązania mieszkańców do jego chlubnej przeszłości. Realizacja tego projektu wymagała zintegrowania różnych aspektów projektu (handlowych, gospodarczych, społecznych, kulturowych i artystycznych) w jedną wspólną wizję odpowiadającą specyficznym wymaganiom miejsca.
W 1997 r., kiedy to Apsys i jego partnerzy inwestycyjni odkryli to miejsce, Manufaktura była „patchworkiem” różnych stylów architektonicznych, gdzie pierwotna architektura industrialna z 1870 r. ginęła pod dobudowywanymi w latach 1930–90 budynkami z późniejszych epok. Był to ogromny i niedostępny kompleks budynków, otoczony wielkimi barierami i przywołujący na myśl miejsce katorżniczej pracy. Apsys chciał przede wszystkim zachować charakter miejsca mocno naznaczonego przez historię. Punktem wyjścia było więc odszyfrowanie swoistego „kodu genetycznego” obiektu i wydobycie z niego jego fundamentalnych wartości historycznych oraz kulturowych, przy równoczesnym uwzględnieniu trendów, jakie będą obowiązywały w przyszłości. Apsys powołał specjalną ekipę, wspieraną licznymi konsultantami–ekspertami (architekci, designerzy, graficy itd.), którzy przez wiele lat służyli swoją wiedzą i pracowali nad ostatecznym wizerunkiem Manufaktury.
Budynki Manufaktury są ogromne. Wielka przędzalnia, znajdująca się w północnej części obiektu, ma długość porównywalną z długością Wieży Eiffela, gdyby tę położyć poziomo, oraz kubaturę porównywalną ze statkiem pasażerskim typu SS Norway. Budynek, który dzisiaj zajmuje dyskoteka, ma wielkość porównywalną z kubaturą Łuku Triumfalnego. Celem Apsysu było przywrócenie Manufaktury mieszkańcom Łodzi i tym samym otworzenie tej przestrzeni dla miasta. Bariery otaczające fabrykę zostały usunięte, dzięki czemu obiekt stał się dostępny dla wszystkich. Budynki nie mające znaczenia historycznego (zbudowane po 1900 r.) zostały zburzone, a budowle z cegły zrekonstruowane zgodnie z ich pierwotnym wyglądem. Po wykonaniu tych robót pojawiła się ogromna przestrzeń, wypełniona zabytkowymi budowlami, które zdawały się być pozbawione związku między sobą. Trzeba więc było znaleźć trafny pomysł, aby połączyć je w logiczną i spójną całość. Zakłady I. Poznańskiego, podobnie jak i jego pałac, zostały zaprojektowane przez Hilarego Majewskiego (absolwenta Carskiej Akademii Sztuk Pięknych w Sankt Petersburgu). Architekturę Manufaktury cechują dwa główne style: industrialny (budynki z czerwonej cegły) oraz Art Nouveau (monumentalna brama wejściowa do fabryki odrestaurowana przez Apsys). Misję rekonstrukcji budynków wpisanych do rejestru zabytków i stworzenia galerii handlowej Apsys powierzył architektom z biura Sud Architects z Lyonu, reprezentowanemu przez Jean-Marca Pivota, współpracującego z polsko-francuskim architektem Andrzejem Mrowcem. W sumie odrestaurowano 45 000 m² elewacji z czerwonej dziewiętnastowiecznej cegły, co stanowi prawdziwy powód do dumy. Ogromną pracę wykonał tu konserwator zabytków. Podczas renowacji zachowano ich specyficzny format, dostosowany do wielkości dłoni robotnika. Uzupełniono brakujące cegły, zaś uszkodzone dopełniono piaskiem i zabarwiono na jednolity kolor. Praca wykonana na spoinach pozwoliła osiągnąć efekt objętościowy poprzez stopniowanie (spoiny jasne na rynku, coraz ciemniejsze, im bardziej się od niego oddalamy). Łódzkie firmy wykonały również wzorcową pracę renowacji konstrukcji z żelaza odlewanego i kutego.
Rynek Manufaktury – nowe serce Łodzi
W trakcie prac nad wizerunkiem Manufaktury pojawiły się niezmiernie ważne pytania: jak połączyć przeszłość z nowoczesnością i jak powiązać ze sobą przemysłowe budowle oraz galerię handlową w zachodniej części obiektu, by tworzyły spójną całość? Odpowiedź na nie znalazł Andrzej Mrowcow, polsko-francuski architekt, który postanowił stworzyć tu przestrzeń publiczną poprzez wyodrębnienie Rynku Manufaktury – nowego serca Łodzi. Stanowi on bezprecedensowy przykład ambitnego projektu użyteczności publicznej, realizowanego na prywatnym terenie. Historycznie Łódź miała już dwa rynki: pierwszy na starym mieście był założony ok. 1800 r., drugi – w dzielnicy włókienniczej, zbudowany ok. 1821 r. Nie miały one jednak wystarczającej mocy architektonicznej, by zapewnić tradycyjną funkcję rynku. Powstała więc luka, którą należało uzupełnić poprzez stworzenie miejsca handlu i spotkań mieszkańców. Rynek Manufaktury, podobnie jak wszystkie inne place, jest przestrzenią jednocześnie zamkniętą (ze strony południowej i północnej ograniczają go liczne budynki) i otwartą (na południu łączy się on z centrum miasta). Aby uczynić to miejsce ogólnie dostępnym, należało odtworzyć sieć ulic łączących rynek z miastem i umożliwić w ten sposób swobodny ruch pieszych. Niektóre przejścia musiały natomiast zostać zamknięte, m.in. przejście po stronie zachodniej, gdzie powstała galeria handlowa. Trasy na rynku zostały z kolei wyznaczone poprzez ustrukturyzowanie podłoża (chodnika) w system alejek oznaczonych motywem włókienniczym Manufaktura i krzyżujących się na całej powierzchni rynku. Ta diagonalna osnowa organizuje ruch uliczny w sposób naturalny i przyjazny, stwarzając możliwości wytyczania nowych tras między prostopadłymi budynkami. Elewację dyskoteki przykrywa wielki ekran dostosowany do projekcji na wolnym powietrzu. Dla odpoczynku i spędzenia czasu w ciszy oraz spokoju stworzono zaś ogrody z ławeczkami, a także drewniane podesty przeznaczone na ogródki restauracyjne, zlokalizowane wprost u stóp szemrzącej rzeczki. Wieczorne oświetlenie – zaprojektowane według koncepcji Yanna Kersalégo – tworzy spokojny i czarujący nastrój. Elewacje z „oddychających” cegieł (uwydatnione pulsacyjnym światłem), „latarnie” oraz podświetlone fontanny tworzą łagodną i intymną atmosferę tego miejsca. Tematyka wody ma zasadnicze znaczenie dla Manufaktury. Symbolika odnosząca się do rzeki Łódki, od której wywodzi się nazwa miasta, jest również oddaniem pewnego hołdu przemysłowej przeszłości, ponieważ bez wody nie byłoby przemysłu włókienniczego. Grupa ekspertów prowadziła rozważania wokół tej idei wraz z Ghesą, słynną hiszpańską firmą, projektującą fontanny. Najdłuższa fontanna w Europie (250 m), czynna cały rok, jest główną atrakcją rynku i stanowi muzyczną oraz świetlną arterię.
Nowa interpretacja architektury industrialnej: galeria handlowa
W zachodnią część obiektu, do tej pory otwartą, wpisana została nowa budowla, harmonizująca z zabytkowym otoczeniem: galeria handlowa. Na zewnątrz jej architektura jest prosta. Wewnątrz duch miejsca wyraża się przede wszystkim w reinterpretacji przeszklonej ściany przemysłowej, zwanej Shed: skrzydło szeroko otwarte na światło części północnej, które intensyfikuje łukowate kształty na całej długości promenad, a dzięki otwarciu na stronę południową i na tympany daje efekt gry światła z promieniami słonecznymi, tworząc pasma lub punkty świetlne w zależności od pory dnia. W tej samej strefie znajdują się wielkie belki tworzące na całej długości sklepienie alej wewnętrznych (bez ścianek). W tej zmysłowej i łagodnej reinterpretacji symboli, które dotychczas kojarzyły się z surowością i naznaczone były estetyką industrialną, ważną rolę odgrywa również posadzka. Do pokrycia podłoża wybrano parkiet o pow. 9 tys. m² z drzewa Lapacho (egotycznego, bardzo mocnego i wytrzymałego, uprawianego, by zwalczać zjawisko wyniszczania lasów). Z masywnego drewna wykonano również poręcze balustrad. Cztery odnogi promenad są odzwierciedleniem czterech tematów związanych z Manufakturą: architektura industrialna, design, kino i przemysł włókienniczy. Koncepcja opracowania galerii handlowej została powierzona firmie Program & Partners, której założyciel Thibaut Vincent przyłączył się w trakcie operacji do Apsys, aby stworzyć tu wysokiej klasy dział architektury i wzornictwa zintegrowanego.
Manufaktura została otwarta 17 maja 2006 r. Symbolicznego przecięcia wstęgi dokonała najstarsza wówczas mieszkanka Łodzi, mająca 108 lat, była pracownica Zakładów Poznańskiego. Dzięki zaangażowaniu wszystkich realizatorów projektu okazał się on bezprecedensowym sukcesem, jeśli wziąć pod uwagę rozmiar inwestycji i jej skalę. W pierwszym roku po otwarciu centrum kulturalno-handlowo-rozrywkowe odwiedziło 16 mln gości, liczba ta z roku na rok rośnie (18,7 mln w 2008 r.). Dziś w Manufakturze znaleźć można ponad 300 sklepów, butików, restauracji, kawiarni, pubów, dwa muzea (Muzeum Sztuki ze znakomitą kolekcją sztuki nowoczesnej; zabytkowy budynek został nieodpłatnie przekazany przez firmę Apsys właśnie na cele wystawiennicze), dwupoziomową dyskotekę, interaktywne Discovery Center „Experymentarium”, fitness klub, ściankę wspinaczkową, centrum gier, kręgielnię i kino. Wiosną br. na terenie centrum otwarty został pierwszy w Łodzi czterogwiazdkowy hotel Andel’s. Manufaktura jest laureatką licznych nagród polskich oraz zagranicznych.
Katarzyna Rąkowska
Zdjęcia: Manufaktura
